गङ्गाबाट बोल्गासम्म

गङ्गाबाट बोल्गासम्म 

भारतीय वामपन्थी लेखक राहुल संास्कृत्यायनका साहित्यको नेपाली वामपन्थी विद्वानहरूमा निकै प्रभाव पारेको देखिन्छ | अझैं खरो शब्दमा भन्दा नेपालका बामपन्थी विचारकहरूले "सबैभन्दा वढी" उद्धरण गर्ने र परिचर्चा गर्ने मध्ये संास्कृत्यायनका पहिलो भारतीय वामपन्थी र दोस्रोमा देवीराम चट्तोपाध्याय पर्छन् |

वनारस र वृन्दावनमा रहेर संस्कृतको अध्ययन गरेका मोदनाथ प्रश्रित, बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयमा दर्शनशास्त्र पढेका मदनमणि दीक्षित, बुटवलका गोपीरमण, विराटनगरका नारायण आचार्य र राजनीतिज्ञ वेदुराम भुषालमा प्राचीन संस्कृत र संस्कृतिको गहिरो प्रभाव देखिन्छ 

उमेरको दृष्टिले हेर्दा मदनमणि दीक्षित सबैभन्दा बृद्ध भए तापनि दार्शनिक भएको नाताले उनले घटनाको विश्लेषण अलि बौद्धिक तवरले गर्छन् | उनले लेखमा संास्कृत्यायनकाको चर्चा त गरेको भेटिन्न तर "भोल्गा से गंगा तक" भन्ने कपोलकल्पित इतिहासमा उनका लेखहरू रुल्मुलिएका छन् | माधवी होस् अथवा उनका अन्य लेखहरू "साम्यवादी' सोचबाट उत्प्रेरित छन् |

मदनमणि दीक्षितले कपोलकल्पित (भोल्गा से गङ्गा तक) इतिहासको वरिपरी रहेर वेदको ब्याख्या गर्ने असफल प्रयत्न गरेका छन् भने सरस्वती सभ्यता मास्नेकाममा आर्यहरूको दोष देखेका छन् | यद्यपि उनको मनमा हिन्दू-सभ्यताप्रति ठूलो आस्था छ | आजभोली त झन् हिन्दू संस्कृतिको पक्षमा" वकालत गरिरहेका छन् | तर मदनमणि दीक्षितमा मोदनाथ प्रश्रितआदिले प्रस्तुत गरेको काल्पनिक इतिहास छैन | उनले सकेसम्म इतिहासलाई समाउने प्रयत्न गरेका छन् | 

मोदनाथ प्रश्रित संस्कृतक विद्वान् हुन् | उनले संास्कृत्यायनकाबाट प्रभावित भएर नै "देवासुर संग्राम" भन्ने काल्पनिक काब्य लेखे तर बामपन्थी चिन्तनबाट प्रभावित नेपालीहरूले यसलाई "यथार्थ" ठाने | मानव महाकाव्य पनि यो भन्दा फरक छैन | उनी आफ्नो मार्क्सवादी सोच स्थापित गर्न वेद, उपनिषद् तथा पुराणका संस्कृत श्लोकहरूको बडो चतुरतापूर्वक अनर्थ गर्छन् | अर्को शब्दमा, उनले सक्ने भए सम्पूर्ण संस्कृत-रचनालाई वामपन्थी चिन्तन सिद्ध गर्न प्रयोग गर्थे |

मैले सुनेअनुसार बामपन्थी चिन्तक नारायण आचार्य, गोपीरमण उपाध्याय तथा वेदुराम भुषालको शैक्षिक पृष्ठभूमि पनि संस्कृत नै हो | यद्यपि अहिले सत्तामा रहेका अधिकाशं नेताहरू संस्कृत नै पृष्ठभूमि रहेको बुझिन्छ | अचम्मको कुरा के भने उपरोक्त सबै नेपाली बामपन्थी चिन्तकहरू हिन्दूराष्ट्र, हिन्दुत्व वा हिन्दूराजाको पक्षमा नभए पनि "हिन्दू संस्कृति नै सबैभन्दा मानवतावादी सभ्यता" भएकोमा गर्वगर्नु पर्ने पक्षमा छन् |

विद्वान मदनमणि दीक्षित र मोदनाथ प्रश्रित "नेपाल सांस्कृतिक हिन्दूराष्ट्र"का पक्षमा खुलेर लागि सकेका छन् भने खुलेर नबोले पनि गोपीरमण उपाध्याय र विष्णु प्रभात पनि एसैलाइनमा उभिएका छन् | प्रश्रित, प्रभात आदिले आफुलाई बौद्ध भनेर जोगाउन थालेका छन् भने गोपीरमण उपाध्यायआदिले हिन्दू धर्म त्यागेको घोषणा गरेका छैनन् |

तर यी सबैसंग मेरो एउटा साझा प्रश्न छ "भोल्गाबाट आर्यहरू गङ्गासम्म आउन सक्छन् भने गङ्गाबाट भोल्गातिर आर्य गएका किन हुन सक्दैनन्" र "वेद र उपनिषद्"मा भोल्गाको एकपटक पनि किन नाम नआएको र जताततै सिन्धू, गङ्गा सरस्वती कै नाम किन आएको ?"

जे-होस्, संस्कृत्यायनको साहित्यको हेगओवरले गर्दा आजसम्म नेपाली आफैले आफ्नो इतिहास लेख्ने, बुझ्ने प्रयत्न गर्ने आरम्भ गरेका छैनन् | मदनमणि र मोदनाथ नै हिन्दू "जरोकिलो"मा फर्किनुपर्ने आग्रहमा उत्रेपछि अव हामीले "वामपन्थी र पाश्चात्य" इतिहासको समीक्षामा किन अवेर गर्नु ?

अधिकार : गोविन्दशरण उपाध्याय