१. यो दशैंको मौसममा एउटा राजनैतिक दलका शिर्ष नेताले "आदिवासी महिषासुरलाई बाहुनक्षेत्रीहरूले दुर्गा नामकी सुन्दरी वेश्या प्रयोग गरेर हत्या गराएको र तेसै हत्याको खुसीमा आरम्भ गरिएको दशैं पर्व" भनि आफ्नो फेसबुकमा लेखेको र तेसको समर्थनमा लाइक तथा कमेन्ट गर्नेको जमात देखेर अचम्म लाग्यो | हरेक वर्ष दशैँको माहोलमा आउने यस्ता बक्तव्यहरूले एकातिर महिलाहरूको अस्मिताउपर प्रहार गरेको छ भने अर्कोतिर नेपाल र नेपालीको अपमान गरेको छ | देशको नेतृत्व गर्छु भनेर राजनीति गर्ने एउटा पार्टीका आधिकारिक नेताले देशका ९०% जनताले बडो श्रद्धा र विश्वास गर्ने, आराधना गर्ने तथा मान्ने देवीदेउताका विषयमा एस्तो अभद्र टिप्पणी गर्नेले नेपालको राजनैतिक नेतृत्व प्राप्त गर्न सक्ला त ? अर्कोतिर के नेपाली जनताले एस्तो सिद्धान्तमा विश्वास गरेर जिताउलान् त ? सर्वसाधारणले पनि बुझ्ने तत्थ्य के हो भने एस्तो राजनैतिक दल स्थापित गर्ने नेतृत्वले सत्ता प्राप्तिको लागि होइन केवल "चर्चामा रहिरहन वा नेपालको मौलिक धर्म, संस्कृति तथा परम्परासंग घृणा गर्ने, गराउने र एकआपसमा सङ्घर्षमा उतार्ने प्रयोजनका लागि प्रयोग गरिएका छन्" भन्ने बुझ्न असजिलो हुँदैन | अर्कोतिर के महिलाहरूका लागि वेश्या हुनु वा वेश्यावृत्तिमा रहनु खुशीको कुरा हो र ? मातृशक्ति र १ खरव जनसंख्यालाई प्रतिनिधित्व गर्ने सभ्यताउपर एस्तो प्रहार गर्ने आँट कहाँबाट आएको होला ? यो एउटा उदाहरणमात्र हो, यस्ता पात्रहरू थोरै भए पनि समाजमा फैलिंदै छन् |
Saturday, October 29, 2022
अब्राहमिक-प्रजातन्त्रवाद
राजनैतिक दर्शनमा स्वको चेतना
१. पश्चिमाहरूले प्लेटोको "रिपब्लिक"लाई प्रजातन्त्रको पहिलो दस्ताबेज ठान्छन् | रिपब्लिक लेखिनु भन्दा तीन हजार पहिला ऋग्वेदले स्वराज्य, वैराज्यआदि सात प्रकारका राष्ट्रसंचालनका व्यबस्थाहरू अभ्यास गरिसकेको थियो | सत्य के हो भने नेपाली राजनैतिक अभ्यासमा लोकतन्त्र, समाजवाद, गणतन्त्र, लोकतान्त्रिक गणतन्त्र (२०७२ को संविधानले गणतन्त्र, लोकतन्त्र र प्रजातन्त्र, समाजवाद तिनैलाई फ्युजन गरेर) बनाएको नया शब्द हो जुन नेपालको आफ्नो मौलिक होइन |
मानसिक स्वास्थ्य अर्थात् चित्त-शुद्धि
१. आज विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस हो | नेपाली र भारतीयहरूलले "विश्व मानसिक दिवसको हार्दिक शुभकामना" भन्दै संदेश प्रवाहित गरिरहेका छन् | मैले आफैसंग प्रश्न गरें - के मानसिक दिवसका अवसरमा शुभकामना दिनु उचित हो ? उत्तर आ-आफ्नै हुन्छन् | मनोबैज्ञानिक र मनोचिकित्सकका लागि आजको दिन आफ्ना अनुसन्धानहरू, कार्यहरू तथा योजनाहरू प्रस्तुत गर्ने दिन हुनसक्छ तर मानसिक रोगीहरूका लागि महोत्सवको विषय हुनैसक्दैन | हो, मानसिक रोग प्रतिको संचेतना बढ्दै जाँदा समाजमा रहेका मानसिक समस्याहरूको पहिचान सहज हुन्छ र सेवा उपलब्ध हुन्छ | नेपालजस्तो देशमा यो सजिलो छैन |
जातिको अर्थ
जातिको अर्थ जन्म लिने वाला प्राणी भन्ने बुझ्नुपर्छ | जाति पशुपक्षी सबैको हुन्छ | जाति नभएको कोही पनि हुँदैन | यहाँको समस्या जाति होइन होच्याउनु (छुवाछुत) हो | अमेरिकामा पनि जाति छन् | कमसल काम गर्ने जुनसुकै मान्छे होच्याइन्छ | अपराध गर्नेलाई कानुनले अपराधी नै भन्छ | हाम्रो समाजमा छुवाछुत छ हुनुहुँदैन तर हाम्रो समाज गतिशील छ र हामी अगाडी आएर छुवाछुत मेटाउन लागि परेका छौँ | विगत ४० वर्षमा हाम्रो समाजले ५०% परिवर्तन गरेको छ तेसो गर्नेमा तपाईं हामी सबै छौँ | यहुदीहरूको जातीय सफाया गर्ने कुनै हिन्दू वा बौद्ध थिएनन् |
हामी मान्छे किन ?
मान्छेको जीवन सबैभन्दा महत्वपूर्ण छ तर यसको उपयोग ठीकठीक तवरले गर्न जान्नुपर्छ | शास्त्रहरू भन्छन् - मृत्यु हुँदा आफुसंग पाप र पुण्य वाहेक केही जाँदैन | तेसैले हरेक व्यक्तिले जीवन हुँदै परोपकार गर्नुपर्छ | विद्यालय, अस्पताल, पुस्तक प्रकाशन, जीवन जिउन सहयोग गर्दा ईश्वर खुसी हुन्छन् भने व्यक्ति स्वयंलाई पनि बडो खुसी हुन्छ | तपाईं कस्तो महलमा वस्नु हुन्छ ? तपाईं कस्तो खानु हुन्छ ? कोसंग उठवस गर्नुहुन्छ, यी सबै महत्वपूर्ण होलान् तर सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा तपाईं जीवित रहँदै तपाईंलाई "उहाँ असल मान्छे हुनुहुन्छ" भनुन् र मृत्युपछि पनि "फलानो व्यक्तिले एस्तो महत्वपूर्ण काम गरेर सेवा पुर्यायो" भन्दै स्मरण गरूँन् | श्रीशुकदेव महाराज भन्नुहुन्छ "मान्छेले आफ्नो मृत्यु र मृत्युपछि आफ्नो जन्मसफल बनाउनका लागि शास्त्रले निर्देश गरेका असल कर्मतिर ध्यान दिनुपर्छ किनभने मृत्युपछि "फलानो को जीवन असफल रह्यो" कसैले पनि भन्न नपाउँन् | के गर्ने निर्णय तपाईंको आफ्नो हुनुपर्छ |
निरीह अहङ्कार
विश्वमा धेरै शक्तिशाली, धनवान्, रूपवती र प्रसिद्ध व्यक्तिहरू भए, छन् र भविष्यमा हुने छन् | यो संसारमा रावणजस्ता व्यक्तिहरूको सम्झना रहन्छ कि रामजस्ता सद्गुणी व्यक्तिको स्मृतिशेष रहन्छ | हामी रहे पनि नरहे पनि सृष्टिको क्रम रोकिने छैन | सृष्टिका नयानया स्वरूपहरू देखिने छन्, जुन अहिलेको विज्ञानले परिकल्पना नै गरेको छैन | वैदिक साहित्यहरूले अनन्त ब्रह्माण्ड र ती ब्रह्माण्डहरूमा पानीले निर्माण भएका, अग्नितत्वबाट निर्माण भएका, बायुतत्वबाट निर्माण भएका, आकाश अर्थात् पारदर्शी तत्वहरू र अहिलेको विज्ञानले कल्पना पनि नगरेका तत्वहरूबाट निर्मित जीव-जगतको उल्लेख गरेका छन् |
खुसीको खेत -१
लारा र रानिकोट भन्ज्याङ
खुसी मनको अवस्था हो | खेत शब्द संस्कृतको क्षेत्रबाट अपभ्रस भएर बनेको हो | खुसी कस्तो खेतमा राम्ररी सप्रिन्छ ? उत्तर सजिलो छैन | तर जसले शरीरको तहमा खुसी खोजिरहेका छन्, तिनलाई खेतको ज्ञान छैन | सुख शरीरमा फल्छ | खुसी मनमा हुर्किन्छ | आनन्द आत्माको गहिराईमा सप्रिन्छ | शरीरले सुख चाहन्छ | मनले खुसी खोज्छ | आत्मा आनन्दमा रमाउँछ | तेसैले सुखको खेत शरीर हो, खुसीको खेत मन हो भने आनन्दको खेतचाहिं आत्मा हो |
रीसको कथा
रीस एउटा प्राकृतिक अवस्था हो जसले आत्मरक्षा गर्न सहयोग गर्छ तर धेरैजसो रिसको प्रयोग आफ्नो र अर्काको हानिनोक्सानी गर्न प्रयोग हुन्छ | रीसको प्राकृतिक अवस्था र व्यबस्थालाई नबुझ्दा सनकादि ऋषिहरू (जुन सधैं छ वर्षको उमेरका बालक झैं निर्दोष र सरल रहन्छन् र ब्रह्माजीका प्रथम मानसिक सन्तान र मानवका सबैभन्दा पुराना पूर्खा हुन्) भगवान विष्णुको दिव्य वैकुण्ठमा प्रवेश गर्ने क्रममा रीसको प्रभावमा परे |
अनुचित सेक्सको कथा
श्रीमद्भागवतका अनुसार यौनजन्य क्रियाकलापका माध्यमबाट मान्छेको जन्म आरम्भ भएको ब्रह्माका मानसिक सन्तान मनु र सतरुपाबाट भएको हो | मनु र सतरूपा सृष्टिको पहिलो राजारानी र सेक्सका माध्यमबाट सन्तान जन्माउने पहिलो जोडी थिए | वैदिक संस्कृतिमा सृष्टिकार्यमा सङ्लग्न हुनु सबैभन्दा पवित्र कर्म हो, यज्ञ हो | यो कार्य विधिवत् विवाह गरेका दम्पतिका लागि स्वीकृत छ | अविवाहितका लागि स्त्री-पुरुषका लागि सेक्स बर्जित मानिएको छ किनभने वैदिक यज्ञको अधिकार विवाहित दम्पतिका लागि मात्र हुन्छ |
द्रव्यपिसाचको जन्म
म केटाकेटी हुँदा ज्यादै लोभी मान्छेलाई "द्रव्य पिसाच" भनेर सम्बोधन गरेको सुनेको थिएँ | यो संस्कृतको शब्द हो र गालीगलौजको प्रयोजनमा प्रयोग हुन्छ | द्रव्य पिसाच त्यो व्यक्ति हो जसले धन प्राप्ति र रक्षाका लागि जस्तोसुकै अनैतिक काम गर्न सक्छ | कश्यप ऋषि र दितीद्वारा (शास्त्रले निषेध गरेको समयमा) यौन कर्मद्वारा स्थापित गर्भबाट हिरण्यक्ष (जताततै सुन-सम्पत्ति मात्र देख्ने) हिरण्यकशिपु (सम्पूर्ण संसार नै सुनको होस्, परीधान पनि सुनका) दुई सन्तानको जन्म भयो |
के महाकवि देवकोटा दार्शनिक थिए ?
१. दूई जना अध्येता प्रा.डा. दुर्गा प्रसाद अर्याल र गोविन्द शरण उपाध्यायले महाकवि देवकोटाका कृतिमा आधारित भएर दार्शनिक अध्ययन गरेका छन् | अर्यालले नेपाली विषयको विद्यावारिधि गरेका हुन् भने उपाध्यायले दर्शनशास्त्र विषयमा | विषयअनुसार दृष्टिकोण फरक हुनु स्वाभाविक हुन्छ | अर्यालले देवकोटाका कविताहरूमा दार्शनिकता खोज्ने प्रयत्न गरे भने उपाध्यायले विचारहरूमा दार्शनिक चिन्तन खोल्ने प्रयत्न गरे | उपाध्यायले देवकोटामा उठाएको दार्शनिक प्रश्न दार्शनिक दृष्टिकोणमा आधारित छन् भने अर्यालले उठाएका दार्शनिक प्रश्नहरू साहित्यसंग बढी नजिक छन् |
प्राचीन वैदिक शैली
प्राचीन साहित्यहरू कथाशैलीमा लेखिने गर्थे | गहनभन्दा गहन विषयलाई "गायनकथा"का रूपमा प्रस्तुत गर्दा सर्वसाधारणले समेत विषयवस्तुमा राम्रो पहुँच हुन्थ्यो | पुराणहरू कथाशैलीमा छन् र विषयवस्तुहरू गायनशैलीमा लेखिएका छन् | आजको मनोविज्ञानले कथाशैलीमा प्रस्तुत गरिने सिकाईका विषयहरू मानवीय मस्तिष्कमा दीर्घकालसम्म सुरक्षित रहने भन्दै बालबालिकाहरूकी गायन, उपमा, कथाआदि शैलीहरू प्रयोग गरेर सिकाउँन अनुरोध गरेको छ | पौराणिक कथाहरूको आधार वेद तथा उपनिषद नै हुन् तर शैली रुचिकर भएको हुँदा स्थानीय आवश्यकता, संस्कृति तथा चालचलनअनुसार फरकफरकशैलीमा प्रस्तुत गरिका छन् | तर एतिहुँदा हुँदै पनि सम्पूर्ण पौराणिक साहित्यको लक्ष धर्म, अर्थ, काम र अन्तन्त: मोक्ष प्राप्ति नै रहेको छ | पौराणिकहरू मध्ये यी लक्ष प्राप्तिका लागि कसैले ज्ञानमार्ग, कसैले कर्म मार्ग त कसैले भक्तिमार्गको अवलम्बन गरेका छन् | सात्विक, राजसिक तथा तामसिक स्वभाव र व्यक्तित्वअनुसार मान्छेले आफ्नो मार्ग चिन्थे |
पुराणहरूको आधुनिक सन्दर्भ
१. आजको आधुनिकता शब्दले पश्चिमा संस्कृति र सभ्यताले बाइबलसंग विद्रोह गरे एताको समयावधि जनाउँछ | नेपालीहरूले भने आधुनिकताको प्रयोग पश्चिमी सभ्यताले नेपाली समाजमा प्रभाव पार्न थालेका मानकहरूका आधारमा प्रयोग गरिन्छ कि भन्ने लाग्छ | आधुनिकताको सवाल र अर्थ विद्वानहरूले आ-आफ्नो समझअनुसार गर्छन् | तर समग्रमा आधुनिकताको अर्थबोधमा विज्ञानप्रतिको अभिरुचि, शिक्षा-स्वस्त्थ्यको कल्याणकारी व्यबस्थापन गर्ने चेतना, नारी तथा बालबालिकाको अधिकार तथा मानवतावादी चिन्तनको विकाससंग जोडेर हेर्ने गरिन्छ | यस बाहेक नेपाली समाजमा आधुनिकताको थप अर्थपछि छ - निर्धक्क रूपमा सुरा र यौनको प्रयोग, धनका लागि नातागोताको महत्व अवमूल्यन र अधिकारसंग जोडेर शरीरलाई पनि बजारमा फरकफरक किसिमले बेच्ने स्वतन्त्रताको प्रयोग र मौलिक इतिहास, संस्कृति तथा संस्कारहरूप्रति अरुचि अथवा घृणावादी दृष्टिकोण र पश्चिमा संस्कृति, सभ्यता तथा संस्कारहरूप्रति प्रशंसाको दृष्टिकोण राख्नुलाई पनि बुझ्ने गरिन्छ | यहाँ आधुनिकतावादी नेपालीहरूले नबुझेको तत्थ्य के हो भने पाश्चात्य सभ्यताले पनि "पुराण"का विभिन्न चरण पार गरेर नै यहाँ आएका हुन् | हो, उनको लेखनशैली, व्यबहार गर्ने शैली र बुझ्ने/बुझाउने शैली यहाँको भन्दा फरक थियो |
योग के हो ?
योगको सरल अर्थ हो जोडिनु, पूजा गर्नु, आराधना गर्नु | सांख्यदर्शनले जडप्रकृतिको तात्विकतालाई चिनेर परमात्मासंग जोडिने शिक्षा दिन्छ | जल्से योगका लक्षणहरूको अनुभूति गर्छ, उसको मन स्वत: प्रसन्न हुन्छ | जसले प्रकृतिका गुणहरूको ज्ञान चाहन्छ, उसले सर्वप्रथम स्वधर्मसंग जोडिनुपर्छ र विधर्मसंग अलिअलि गरेर अलग्गिनु पर्छ | यहाँ धर्मशब्दको अर्थ रिलिजन होइन | जे-जस्तो आफ्नो कर्म र भाग्यले भौतिक साधन उपलब्ध भएको छ, तेसमा सन्तोष गर्नुपर्छ |अहिंसा, सत्यआदि पांच नियमहरूको पालना गर्नुपर्छ | मनलाई एकाग्र पारेर मानसिक पवित्रतापूर्वक भगवानको ध्यान गर्नुपर्छ | लगातार ध्यान गर्दै गर्दा अलिअलि गरेर भगवानको दिव्यता आत्माभित्र प्रवेश गर्छ र त्यो जति प्रगाढ हुँदैजान्छ तेतिनै व्यक्तिको जीवनमा समाधि घटीत हुन्छ | समाधि एस्तो अवस्था हो जहाँ समय, प्रकृति, जन्ममृत्यु, जरा व्याधिले प्रभावित पार्न सक्दैन | यो परमआनन्दको अवस्था हो | यही मोक्षअवस्था हो |
सांख्यदर्शनको बाटो
वैदिक संस्कृतिकाअनुसार मान्छेको जीवन काकताली होइन | अनेकौं जन्मको अथक प्रयासपछि जीवले मनुष्यको जीवन प्राप्त गर्छ | मनुष्य जीवन प्राप्त गर्न देवताहरू पनि इच्छुक हुन्छन् भन्ने तत्थ्य सबैजसो पुराण र स्मृतिहरूले प्रष्टरूपमा उल्लेख गरेका छन् | भगवान् कपिलको सांख्यदर्शनले ईश्वर, प्रकृति, जीव, माया, सृष्टिको उत्पत्तिका विषयमा सर्ग र विसर्ग दूवै गतिको व्याख्या गरेको छ | हो, आधुनिक विज्ञानको चस्माले हेर्दा सांख्यदर्शनको सृष्टिक्रम पढ्दा अन्धविश्वासजस्तो लाग्ला तर जसरी प्रकृतिको सर्ग तथा विसर्गलाई सृष्टिको लागि वर्णन गरिएको छ, त्यो अद्भूत छ | मनुष्यक रूपमा आमाको गर्भमा जीवको प्रवेश, गर्भमा उसको विकास, गर्भमा ज्ञान, जन्मका लागि प्रार्थना र मान्छेको जीवनको भोगाईका विषयहरू बडो मार्मिक छ | सांख्यदर्शन मूलत: तत्व विवेचना गर्ने दार्शनिक दृष्टिकोण भए पनि भगवान कपिलले मनुष्य जीवनको सफलता भगवानको चिन्तन गर्नु र परोपकार जीवन विताउनुमा छ भन्ने तत्थ्य देवहुतिलाई बताउनु भएको छ |
एउटा भोट
१. राजनीति गर्नेहरूले सत्ता प्राप्त गर्छन्, त्यो सत्ता उनले चाहे र काम गरेअनुसार प्राप्त भएको मान्नुपर्छ | विश्वका हरेक देशमा राजनीति छ र त्यहाँ सत्ता छ, सत्तासीनहरू पनि छन् | विश्वका केही अपवादलाई छोडेर आफ्नो इतिहास, संस्कृति र पहिचानप्रति पश्चाताप गर्ने "कपू" अर्थात् कम्म्युनिस्ट, समाजवादी र पूँजीवासी राजनीतिज्ञहरू नेपालमा सहज प्रकारले उपलब्ध छन् | नागरिकताको प्रमाणपत्र नेपाली भए उनको "यो मन त विदेशी नै छ" भन्न मिल्छ | सबैभन्दा अनौठो कुरा त के भने जतिसुकै विदेशीको नक्कल गरे पनि, झूट बोले पनि, देश र जनतालाई पथविहिन बनाए पनि जनताले यिनैलाई रोज्ने छन् र फेरी चिया-पसल र आफ्नो सुत्ने कोठामा पल्टेर यिनै बदख्वाई गर्ने छन् | विगत ६० वर्षदेखि नेपालमा यो चालन चलिनैरहेको छ |
लोग्नेस्वास्नी र सम्बोधन
लोग्नेस्वास्नी र सम्बोधन फरक संस्कृति , परम्परा र भाषाका अनुसार लोग्नेस्वास्नी विच एकआपसमा सम्वाद गर्ने चलन हुन्छ | मांगी विवाह होस् वा प्रे...
-
चारवैष्णव सम्प्रदाय सक्षिप्त परिचय भविष्य महापुराणमा चार आधिकारिक वैष्णव सम्प्रदायहरूको वर्णन भएको छ | वैष्णवको अर्थ विष्णु समबन्धि उपा...
-
ऋग्वेदमा गणेशको प्रसंग छ | गणका नेता तिमी हौँ , धनका स्वामी तिमी , सबैका तिमी प्रिय छौं , सबैको नेताका रुपमा हामीतिम्रो नमन गर्छौं - ऋग्वे...
-
पतिपत्नी - मीठो सम्वन्धको पहल -१ पतिपत्नी निकै सभ्य शब्द हो | सम्भोग क्रिया सभ्यताको स्रोत हो | पतिपत्नी बीचको सम्भोगले जीवन बन्छ | वैद...