अधिकार, दायित्व र दाम्पत्य जीवन

AP1 नेपाल टेलिभिजनमा टीकाराम यात्रीले डा. आरजु देउवासंगको कुराकानीमा उनले वोलेको सारांश यस

प्रकार रहेको थियो : "महिला हुनुको अर्थ केवल राजनैतिक वा सामाजिक अधिकार कर्मी हुनुमात्र होइन, पत्नी, आमा, भाउजु बुहारीआदि हुनु पनि हो | विवाहपछि महिलाले मात्र होइन, पुरुषले पनि धेरै कुराहरूमा संझौता गरेर एडजस्ट हुनुपर्छ | पुरुषले पनि त्याग गरेको हुन्छ, महिलाले पनि त्याग गरेकी हुन्छिन् |

अधिकार कर्मी भएँ भन्दैमा परिवार, पतिपत्नी वा परिवारप्रतिको सम्वन्ध विगार्नु उचित हुँदैन | यो अतिवाद हो | यदि अधिकारकर्मी बनेर घरपरिवार विग्रन्छ भने त्यस्तो अधिकारको कुनै अर्थ हुँदैन | यदि कुनै महिलाले माया-प्रेम गुमाएर अधिकारको लागि मात्र विद्रोह गर्छन् भने त्यसमा मेरो सहमति छैन | हामी पहिला भावनात्मक मान्छे हौँ | त्यसैमा रहेर अधिकार प्राप्त गर्नुपर्छ"

डा. आरजु देउवाका यी भनाईहरूले उनको सामाजिक दायित्व, सांस्कृतिक प्रेम तथा उनको विद्वता देखाउछ | मलाई लाग्छ, महिलाले आफ्नो अधिकार प्राप्त गर्नुपर्छ, स्वतन्त्रताको उपयोग गर्नुपर्छ तर विद्रोही बनेर, परिवार वा सामाजिक बन्धनहरू तोडेर प्राप्त भएको अधिकार पीडादायी हुनसक्छ | पुरुषले आफ्नो दम्भका लागि महिलाको अधिकारलाई चुनौती दिएर सुखप्राप्त गर्न सक्दैनन् | महिलाको सम्मान नगर्दा अहंकार सन्तुष्ट होला तर मन सधैं प्यासो, हीनताबोधले ग्रसित तथा ब्याकुल रहन्छ |

आजको समय असजिलो छ | मान्छेमा सुख र स्वतन्त्रताको महत्वाकांक्ष बढेको छ | अधिकारका मांगहरूमा सकारात्मकता र अराजकता दूबै छन् | यसको असर पतिपत्नीको सम्वन्धमा पनि परेको छ | कहीं पत्नीहरूले गल्ती गर्छन् भने पतिहरूले पनि गल्ती गर्छन् | यी गल्तीहरूले पारिवारिक मूल्यहरू कमजोर हुन्छन् |

नेपाल र पश्चिमा जगतको पारिवारिक मूल्यहरू केही फरक छन् | नेपाली पारिवारिक मूल्यहरू उठाएर अमेरिकी समाजमा स्थापित गर्दा त्यो परिवार अराजक बन्न सक्छ भने अमेरिकी पारिवारिक मूल्य नेपाली परिवारमा स्थापित गर्दा अझै बढी अराजक हुन्छ | डा. देउवाले पश्चिमा पद्यतिको पतिपत्नीको सम्वन्ध नेपाली मूल्यसंग नमिल्ने कुरा सांकेतिक रूपमा औल्याए राम्रो काम गरेकी छन् | नेपाली पतिपत्नीका मूल्यहरूको निर्धारण अमेरिकी वा युरोपेली आँखाले गर्न सकिन्न | आर्थिक रूपले स्वतन्त्र अमेरिकी महिला र आर्थिकरूपमा परिवारमा आश्रित नेपाली महिलाहरूको दम्पति मूल्य एकै ठाउंमा उभ्याउने प्रयत्न गर्नु उचित हुँदैन |

नेपाली समाजमा पतिपत्नीको आपसी सम्वन्धका विषयमा सार्वजनिक चर्चा गर्ने चलन छैन | नेपाली समाजमा विना विवाहको जोडीको परिकल्पना गरिंदैन | अंग्रेजी शब्द कपल अन्तर्गत यौनसम्पर्क भएका विवाहित र अविवाहित जोडी (पुरुष-पुरुष, महिला-महिला) भन्ने बुझिन्छ भने नेपाली समाजमा विवाहेतर पत्नीपत्नीको नाता मानिंदैन | नेपाली समाजले विवाह भएर धार्मिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक मान्यताप्राप्त गरेका पुरुष तथा महिलालाई नै दम्पति वा पतिपत्नी भनिन्छ र त्यसैरूपमा स्वीकार गरिन्छ |

मैले भनि सकें - नेपाली दम्पत्तिले (पतिपत्नी) आफ्ना व्यक्तिगत र पारिवारिक समस्याहरूलाई सजिलै तेस्रोपक्ष समक्ष प्रस्तुत गर्न रुचाउँदैनन् | उनीहरू लामो समयसम्म मानसिक, शारीरिक तथा आर्थिक पीडा सहन तयार हुन्छन् तर सहयोगलाई "घर भित्रको कुरा बाहिर लैजानु हुँदैन" भन्ने मान्यतामा कैद गरेर आफै पीडित हुन्छन् र पीडकलाई अझैं पीडा दिन छूट दिन्छन् |

सन् २०७२ को जनगणना अनुसार नेपालमा ६७ लाख दम्पत्तिहरू छन् | यी मध्ये २०% दम्पत्तिहरू कुनै नकुनै मानसिक समस्या वा नातागत समस्यासंग ग्रस्त रहेको अनुमान विदेशमा गरिका अनुसन्धानका आधारमा गर्छु | अहिलेसम्म नेपाली दम्पत्तिहरूको मनोबैज्ञानिक स्वास्थ्यको अध्ययन र त्यसको अवस्था वारे जानकारी दिने कुनै सूचना उपलब्ध भएको जानकारी छैन |

सबै पतिपत्नी समस्याग्रस्त हुँदैनन् | तर समस्याग्रस्त भएका दम्पत्तिलाई सहयोग चाहिन्छ | नेपाली समाजको मान्यताले गर्दा उनीहरू चाहेर पनि आफ्ना समस्याहरू तेस्रो पक्ष (मनोबैज्ञानिक परामर्शदाता) संग राख्न सक्दैनन् वा उनीहरूको त्यहाँ पहुँच नै हुँदैन | एस्तो अवस्थामा हरेक पतिपत्नीले आफ्नो समस्याको पहिचान गर्न र त्यसको आफै वा विज्ञसंग भेटेर निदान प्राप्त गर्न सहयोग होस् भनेर यहाँ सुझाव प्रस्तुत गरेको छु |

नेपाली दम्पत्तिहरू सजिलै आफ्ना आपसी समस्याहरू अरूका सामु उजागर गर्ने श्रेणीमा पर्दैनन् | उनीहरू जतिसक्दो सहन गर्ने पक्षमा हुन्छन् | त्यसो गर्दा उनीहरूले मानसिक, शारीरिकरुपमा ठूलै मूल्य चुकाउनुपर्छ | कहिलेकाहिं त आत्महत्यासम्मको कदम चाल्छन् | जीवनको अन्त्यनै "दाम्पत्य-जीवन"को अन्त्य बन्छ | तर मनोबैज्ञानिक परामर्शदाताले निम्न लक्षणहरूलाई "दाम्पत्य जीवनका समस्याहरूको रूपमा पहिचान गरेर समाधानको प्रयत्न" गर्नुपर्छ |

धेरै दम्पत्तिहरूले आपसी समस्याहरूलाई आफै मिलाउने प्रयत्न गर्छन् र ८०% दम्पत्तिहरू यसो गर्न सफल पनि हुन्छन् तर सबै यस्ता भाग्यमानी हुँदैनन् | यस्तो अवस्थामा उनीहरूले समस्याको पहिचान गर्नका लागि निम्न तेह्रबटा पारिवारिक अवस्थाहरू जान्न जरुरी हुन्छ | यी समस्याहरू मध्ये कुनै पनि एउटा समस्या निरन्तर ६० दिन भन्दा बढी रहिरह्यो भने रेडअलर्ट हुनुपर्छ र तिनको समाधानका लागि आफै वा विज्ञहरूसंग सहकार्य गर्नुपर्छ |

१. आपसमा बोलचाल नहुनु : बालबालिकाले कट्टी गरेभने केही दिन आपसमा बोलचाल गर्दैनन् | कहिलेकाहिं पतिपत्नी विच पनि एस्तो समस्या उत्पन्न हुनसक्छ तर धेरैजसो यस्ता समस्याहरू अस्थायी मतभेदसंग सम्वन्धित हुन्छन् र बढीमा १५-२० दिनमै मन्थर हुन्छन् तर केही मतभेदहरू मनभेदका रूपमा रुपान्तरित हुन्छन् | आपसमा लामोसमयसम्म बोलचाल नहुनु पनि दाम्पत्य जीवनकालागि पीडादायी हुन्छ | यस्तो अवस्था लामोसमयसम्म रहिरह्यो भने "चरमनिरासा"मा रुपान्तरित हुन्छ | पतिपत्नी दूबैले मनोबैज्ञानिक परामर्शदातासंग सहयोग प्राप्त गरेर आफ्ना मतभेदहरू समाप्त पार्ने प्रयत्न गर्नुपर्छ | किनभने परामर्शदाता आपसी सम्वन्ध गाँस्न कसरी संवाद गर्नु/गराउनुपर्छ भन्ने विधामा विज्ञ हुन्छन् |

२. सधैं नकारात्मक मात्र बोल्ने - केही दम्पत्तिहरू आपसमा बोलचाल त गर्छन् तर त्यो बोलचाल सधैं अर्काको नराम्रो बानीव्यहोरामा केन्द्रीत हुन्छ | संगै रहंदा होस् वा एक्लाएक्लै आफन्तसंग भेट्दा पत्नीले पति को र पतिले पत्नीको कुरा काट्न थाल्छन् | यस बाहेक घरमैं पनि पति पत्नीको कामले र पत्नी पतिको कामसंग सधैं असन्तुष्ट रहन्छन् | बोल्दा खेरि चर्को-चर्को बोल्छन् | गालीगलौज गरेर अर्कालाई निचो देखाउने शब्दहरू प्रयोग गर्छन् | यदि तपाईंको परिवार वा तपाईंहरूमा एस्तो समस्या छ र समाधान गर्न चाहनुहुन्छ भने मनोबैज्ञानिक परामर्शदातासंग सम्पर्क राख्नु उचित हुन्छ | विज्ञहरूले पतिपत्नीमा रहेका सकारात्मक ब्यबहार, बोली तथा गुणहरू पहिचान गरेर एकआपसमा ती शब्दहरूको प्रयोग गर्ने, आफुलाई सरल र सजा तवरले परिवर्तन गर्ने अवस्था सृजना गर्न मदत गर्छन् |

३.आपसमा कुरा गर्न धक मान्ने : दम्पत्तिको जीवन एकआपसमा खुला किताव सरह हुनुपर्छ | समस्याका विषयमा एकआपसी संवाद गर्न डराउनु वा धक मान्नु पनि दाम्पत्य जीवन अवगुण हो | खासगरी नेपाली र मुस्लिम समाजका महिलाहरू एस्तो समस्याबाट पिडित हुन्छन् | नेपाली पत्नीहरू पतिहरूसंग स्पष्ट बोल्न धक मान्छन्, डराउने गर्छन् | असलमा, यस्ता समस्याहरूलप जड बालबालिका, छिमेकी, यौनजन्य क्रियाकलाप वा पैसाआदिसंग जोडिएको हुन्छ | उदाहरणका लागि केही महिलाहरू शारीरिक/मानसिक समस्या हुँदासमेत लोग्नेलाई "नाई" भन्न सक्दैनन् | "नाई" भन्न नसक्नुको मूल कारण सम्वन्ध विग्रिएला, लोग्ने रिसाउला, यौन सुख दिनु नै महिलाको काम हो जस्ता विचारसंग जोडिएका हुन्छन् | समय वित्दैजाँदा धेरै मानसिक, शारीरिक समस्या बढ्छ | मनोबैज्ञानिक परामर्शदाताले सहृदयतापूर्वक "नाई" भन्न सिकाउँछन् |

४. सम्वन्धलाई ब्लाक मेलिंगका रूपमा प्रयोग : केही पतिहरू आफ्ना पत्नीसंग भन्न सक्छन् "मैले तिम्रो लागि एतिधेरै काम गरेको छु, तिमीले मेरो एत्ति जावो गर्न नसक्ने ? केही पत्नीहरू पतिसंग भन्न सक्छन् "मैले तिम्रो परिवारको लागि एतिधेरै त्याग गरेको छु, तिमीले आफ्नो आमासंग स्पष्ट बोल्न नसक्ने मेरो वारेमा" जस्ता बोलीहरू र ब्यबहारले दाम्पत्य जीवन जीवनलाई अवसादको गहिरो खाईतिर धकेल्छ | क्रमशः पतिपत्नी र परिवारविचको सुमधुर सम्वन्ध अदृश्य हुन्छ | यदि कसैको दाम्पत्यजीवन यसरी चलिरहेको छ भने विज्ञहरूसंग परामर्श गर्नुपर्छ | परामर्शदाताले बैकल्पिक क्रियाकलापमा लागि सहयोग गर्न सक्छन् | किनभने विकल्प दिनु नै विज्ञहरूको विज्ञता हुन्छ जसले तपाईंको दाम्पत्य जीवन सहज बनोस् |

५. सुनेर/देखेर पनि नसुनेजस्तो गर्ने : रमेशले आफ्नी पत्नी सीतालाई धेरै पटक बोलाए | ब्याडरूममा विर्सिएको ल्यापटप उनकी पत्नीले तल ल्याइदिऊन् भन्ने उनको चाहना थियो | तर बेडरूम मै रहेको सीताले लोग्नेको कुरालाई सुनेको नसुनै गरिन् | अन्तत: रमेश आफै आएर आफ्नो ल्यापटप लगे | सीताले आएको/गएको पनि वास्ता गरिनन् | रमेशका दम्पत्तिविचमा देखिएको एस्तो ब्यबहारले उनको दाम्पत्य जीवन समस्या निम्तिदै छ भन्ने जनाउँछ | दम्पत्तिले एकआपसमा वास्ता नगर्नु राम्रो होइन | रमेशले यस विषयमा पत्नीसंग खुलेर कुरा गर्नुपर्छ तर समस्या समाधान भएन भने विज्ञहरूसंग परामर्श गरेर "वेवास्ता"को कारणलाई सम्वोधन गर्ने वातावरण मिलाउनुपर्छ |

६. लुकाउने : पतिपत्नीको सम्वन्ध विश्वास, आस्था र प्रेममा टिकेको हुन्छ | एकआपसमा पारदर्शी हुन्छ | पतिपत्नीले एकआपसमा कुराहरू, घटनाहरू लुकाउन थालेपछि विश्वासको सम्वन्धमा वादल लाग्न थाल्छ | लुकाउने कुरा धेरै हुन्छन् | हिड्दा खेरि आफ्नो पार्टनरसंग गन्तब्य ठाउंका विषयमा सही जानकारी नदिने, खर्च गरेको कुरा लुकाउने, पति वा पत्नीलाई सोधेर एक्लै खरिदारी गर्ने र पाहुनाको विषयमा लुकछिपी गर्ने क्रियाकलापले सम्वन्धमा ग्रहण लाग्छ | दूवैमा शंकाको आगो बल्छ | अविश्वासको आगो तेज हुँदै गएपछि परिवार सहित आपसी सम्बन्ध विथोलिन्छ | प्रशिक्षित परामर्शदाताले पतिपत्नीका विचमा आएको "लुकाउने-लुक्ने" ब्यबहारलाई "विश्वास"को सम्वन्धमा परिवर्तन गर्न मदत गर्छन् | पारदर्शी तर एकआपसका गोपनीयताको संरक्षण गर्दै पुन: सम्वन्ध सुमधुर पार्न मदत गर्छन् |

७. घोरिनु : सामान्यतया घोरिनु जीवनको सामान्य प्रक्रिया हो | घोरिनुलाई टोलाउनु पनि भनिन्छ | पतिपत्नी संगै हुँदाहुँदै यदि तपाईं तेस्रो सम्झनामा घोरिनु हुन्छ र त्यसकाकारण पत्नी वा पतिप्रति पूरा गर्नु पर्ने दायित्वहरूमा समस्या आउन थाल्छ भने पतिपत्नी विच सम्वन्धमा समस्या छ भन्ने बुझ्नुपर्छ | यस्तो व्यवहारले पतिपत्नीका विच पुन: अविश्वास बढ्छ | एकार्कालाई स्याहार-सुसार गर्ने पद्यतिमा फरक पर्छ | अस्तिसम्म पतिका लुगा धुँदा राम्रो लाग्थ्यो भने आज त्यही काम दण्डसरह हुन्छ | मूलत: यो समस्या पति वा पत्नीको यौनब्यबहार, बोलचाल तथा घरआउने जाने समयमा धेरै परिवर्तन आउँदा विकसित हुन्छ | सोध्न धक मान्ने महिला वा पुरुषमा यो बढी गाढा हुन्छ | अन्तत: दुवैमा बोलचाल बन्द हुने, एकअर्काको चियोचर्चो गर्ने, सही तवरले संवाद नगर्ने समस्या उत्पन्न हुन्छ | यस्तो अवस्थामा मनोबैज्ञानिक परामर्शदाताको सहयोग लिनु उचित हुन्छ |

८. आफै ठीक हुन्छ भन्ने ठान्नु : धेरैजसो पतिपत्नी आफ्ना आपसी समस्या बोकेर हिडछन् | समयले सबै ठीक गर्छ भन्ने सोच तथा विश्वासमा बाँचिरहेका हुन्छन् | एस्तो धेरै नेपाली पतिपत्नीमा हुन्छ | समय वित्दै जाँदा समस्याहरू अझै गहिरिंदै जान्छ | मानसिक समस्या बढ्छन् | जीवन तनावग्रस्त हुन्छ, पारिवारिक सम्वन्ध विग्रन्छन् | पतिपत्नीका विचमा झैँझगडाहरू बढ्नाले छोराछोरी समेत प्रभावित हुन्छन् | यस्तो अवस्थामा, बुद्धिमान तथा संवेदनशील जोडीहरू समस्याहरू समाधानका लागि तेस्रो पक्ष अर्थात् मनोबैज्ञानिक परामर्शदाता, साथीहरु, अभिभावकहरूसंग सहयोग प्राप्त गर्छन् | हो, धेरै समस्याहरू समयसंग समाप्त हुन्छन् तर सबै जोडीका समस्याहरू आफैं समाप्त हुँदैनन् | विवेकपूर्वक मनोबैज्ञानिकको सहयोग लिनु उचित हुन्छ | हरेक परामर्शदाताहरू आफुसंग सहयोग प्राप्त गर्न आउने र सहयोग प्राप्त गर्ने जोडीहरूको गोपनीयता राख्न प्रशिक्षित हुन्छन् र कानुनीरुपमा यस्तो गर्न बाध्य हुन्छन् |

९. अलग सुत्ने : सामान्यतया परम्परागत नेपाली पतिपत्नीहरू आधुनिक जीवनशैली अपनाएका पतिपत्नीहरूझैं एकै विस्तरामा संगै सुत्दैनन् | यसो गर्नुमा पारिवारिक मुल्यको सम्मान तथा चालचलन हुन्छ | संगै नसुत्ने जोडीहरू समस्याग्रस्त नै हुन्छन् भन्ने भन्ने निष्कर्ष निकाल्नु उचित हुँदैन | यहाँ ती सबै जोडीहरू समस्याग्रस्त हुन्छन् भन्नेतिर संकेत गरिएको हो जुन् विविध कारणले यौनजन्य क्रियाकलाप तोडेर एकैछाना मुनि बसिरहेका छन् | बाहिर हेर्दा उनीहरूले अरूसंग सामान्य ब्यबहार गर्छन् र सबै ठीकठाक भएको नाटक गर्छन् तर त्यहाँ केही पनि ठीक हुँदैन | उनीहरूसंगै बसेपनि पतिपत्नीका विचमा हुने यौनजन्य क्रियाकलाप नहुने हुँदा चरम तनावमा हुन्छन् | एकै छाना मुनि पतिपत्नीका रूपमा बसेर पनि आपसमा यौनजन्य क्रियाकलाप नहुनु भनेको विस्फोटक अवस्था हो | यस्तो समस्या भएकामा तुरुन्त मनोबैज्ञानिक परामर्शदातासंग सम्वन्ध गर्नुपर्छ वा यो आर्टिकल पढेपछि आफ्ना पार्टनरसंग संवादका लागि अग्रसर हुनुपर्छ | अग्रसरता पत्नी वा पति जसले लिए पनि हुन्छ |

१०.यौनक्रियामा परिवर्तन : दम्पत्तिहरूका विच यौनजन्य क्रियाकलाप हुनु प्राकृतिक कुरा हो | हरेक दम्पत्तिका यौनजन्य क्रियाकलापहरू परिचित हुन्छन् | तर यदि यौनजन्य क्रियाकलापमा नाटकीय परिवर्तन आउँछ भने "दाल मे काला है" भनेर बुझ्नुपर्छ | जव मान्छेले केही लुकाउन खोज्दछ भने उसले त्यो कुरा वदलिएको यौनजन्य क्रियाकलापबाट प्रकट गर्छ | यदि तपाईंले आफ्नो जोडीदार अचानक स्वाभाविक यौनजन्य क्रियाकलापमा परिवर्तन अनुभव गर्नुहुन्छ भने तुरुन्त मनोबैज्ञानिक परामर्शदातासंग सहयोग प्राप्त गर्नुपर्छ |

११. एकै कुरा वारम्वार दोहोर्याउने : पतिपत्नी अलग-अलग मस्तिष्क भएका व्यक्तिहरू हुन् | दूबैले आ-आफ्नो स्वतन्त्रता एकअर्काको लागि समर्पण गरेका हुन्छन् | एकअर्काले एकअर्काको लागि आफ्ना इच्छाहरू, रुचिहरू त्यागेका हुन्छन् | मानवीय रूपमा फरक व्यक्तित्वको सम्मान गर्नु उचित हुन्छ | तर केही पति वा पत्नी एउटाको गल्तिलाई वारम्वार दोहोर्याएर लान्छित गर्ने काम गर्छन् | स-सानो गल्तिका लागि वारम्वार दोष दिन्छन् | त्यसैको आधारमा नाम काढेर बोलाउँछन् | एस्तो बानीव्योहोराले दोस्रोपक्षको अहंमा ठूलो धक्का लाग्छ | पतिपत्नीका विचमा ताना मार्नु, सधैं एकै कुराको दोष दिंदै बोल्नु आपसी सम्वन्धको शत्रु हो | यदि तपाईंमा एस्तो बानी छ भने तुरुन्त सुधार्ने प्रयन्त गर्नुपर्छ | यदि तपाईं आफै गर्न सक्नुहुन्न भने परामर्शदाताबाट सहयोग प्राप्त गर्नुपर्छ | स-सानो कुरामा जोडीहरू संवेदनशील हुनुभन्दा सम्मान गर्न सक्ने हुनुपर्छ |

१२. अहं प्रदर्शन : पतिपत्नीको सम्बन्ध प्रेमपूर्ण र समानतामा आधारित हुनुपर्छ | घरको ढोकाभित्र पसेपछि पद, धन, मान, ओहदाआदिको अहंकार रहनु हुँदैन | चाहे पत्नी होस् वा पति दूबैको अहंकार दैलो भित्र पस्नु हुँदैन | यस्तो अहङ्कारले पतिपत्नीको सम्वन्ध सधैंको लागि विग्रिन सक्छ | खासगरी नेपाली समाजमा एस्तो अहं धेरैठाउँमा देखिन्छ, सुनिन्छ र प्रकट हुन्छ | चाहे पति ओहादेदार होस् वा पत्नी दूबैले आफ्नो अधिकारको अहं थोपर्ने प्रयन्त गर्नुहुँदैन | अहंकार प्रदर्शनले पतिपत्नीलाई स्वामी र दासको सम्वन्धमा परिवर्तन गर्छ | यदि तपाईंमा एस्तो अहंकार छ र आफुले चाहेर पनि आफ्नो यस्तो बानी त्याग्न सक्नुभएको छैन भने तपाईलाई परामर्शदाताको सहयोग आवश्यक छ |

अन्त्यमा, हामी सबै फरकफरक मान्छे हौँ | मान्छेका रूपमा हाम्रो फरकपना नै हाम्रो परिचय हो | पतिपत्नी पनि फरकफरक व्यक्तित्व हुन् र संगै वस्नका लागि दूबैले केही न केही त्याग गरेका छन् | कहिलेकाहिं मतभिन्नता हुनु अत्यन्त स्वाभाविक कुरा हो तर सधैं मतभिन्नता रहनु असामान्य घटना हो | मलाई विश्वास छ, यो आर्टिकलले तपाईंको जीवनमा पार्वती र शिवको जस्तो प्रेममय दाम्पत्य जीवन स्थापित गर्न नसके पनि तपाईंका भिन्नताहरू समेटिने छन् र तपाईंको वैवाहिक जीवन सरल र सहज हुनेछ |

(Copy right article)

सन् २०१७ मा दर्शनशास्त्रका कुरा

सन् २००२ मा युनेस्कोले दर्शनशास्त्रलाई सम्मान गर्ने निर्णय गर्दै अंग्रेजी महिना नोभेम्वरको तेस्रो विहिवारका दिन "विश्वदर्शनशास्त्र दिवस मनाउने" निर्णय गर्यो | दर्शनशास्त्रका आध्येता, प्राध्यापक, विद्यार्थी,शुभेच्छुकहरूका लागि यो एउटा उचित आरम्भ थियो | त्यसपछि विश्वका विभिन्न भागमा विश्वदर्शनशास्त्र दिवस मनाइन्छ | नेपालमा पनि सन् २००८ देखि यसको आरम्भ भएको हो |

हरेक वर्ष युनेस्कोले एउटा विशेष नारासंग दर्शनशास्त्र दिवसको आयोजना गर्छ जहाँ विद्वानहरूले आफ्ना अनुभवहरू साटासाट गर्छन् र मानव तथा समस्त विश्वको कल्याणका लागि आफ्ना सुझाव तथा मतहरू प्रस्तुत गर्छन् | ती सुझाव तथा मतहरू कसले के-कति स्वीकार गर्छ, कार्यन्वयन गर्छ भन्ने कुरा स्पस्ट छैन | विज्ञान तथा ब्यबस्थापनको घेरामा सूक्ष्म-ब्यबस्थापनको पीडाले थालिएको विश्वले दर्शनशास्त्रीहरूका सुझावहरू सुन्न र त्यसमा अमल गर्न निकै गारो छ |

युनेस्कोले दर्शनशास्त्रको महत्वलाई ठाउं दियो राम्रो कुरा हो तर सन् २००२ देखि आजसम्मका सबैजसो कार्यक्रमहरू पाश्चात्य आयाममा आधारित छन् | हरेक वर्षमा युनेस्कोले निर्धारण गर्ने नाराहरूमा पाश्चात्यदर्शन र त्यहाँको बैचारिक प्रभुतालाई महत्व दिने गरिएको छ | नेपाल, भारत, चीन तथा विश्वका अन्य देशहरूका दार्शनिक चिन्तनहरूको महत्व अङ्गिकार गर्न नसक्नु युनेस्कोको लागि लाजमर्दो मर्दो कुरा हो | विश्व वदलिन चाहन्छ तर युएनका कुनै पनि निकायहरू पश्चिमा-प्रभुत्वको सीमा तोड्न तयार छैनन् |

जव कुनै विद्वान वा संस्थाले एस्तो विभेदको कुरा उठाउँछ, त्यस्तो व्यक्ति अवान्छित बन्न पुग्छ | लाग्छ, अमेरिकी, तथा युरोपेलीहरूले जुन विकास तथा शिक्षाका मानदंडहरू तयार गर्छन् त्यही नै अन्तिम हुन्छ र त्यही नै सभ्यताको सीमा हुन्छ ! विश्वको अनेकताले एस्तो सुप्रिमेसीलाई सधैं स्वीकार्न सक्दैन र रुचाउँदैन पनि | विश्वदर्शनशास्त्र दिवसका अवसरमा विश्वका अन्य भागमा विकसित भएका र पश्चिमा शिक्षा पद्यतिभन्दा फरक तवरले उठाइएका चिन्तनहरूलाई पनि महत्व दिन सक्नुपर्छ | यो वर्ष नेपालबाट हामीले यही पद्यति अवलम्वन गरेका छौँ | हाम्रो पश्चिमासंग कुनै शत्रुता वा पूर्वाग्रह छैन तर "विकास, विचार र सभ्यताको उत्स हौँ" भन्ने पश्चिमा उद्दण्डतालाई भने चुनौती दिनै पर्छ |

निश्चय नै, पाश्चात्यहरूले विज्ञान तथा शिक्षा क्षेत्रमा गरेको प्रगति लोभ लाग्दो छ | यसै विकासले गर्दा आज उनीहरू विश्वमा धाक जमाउन सफल भएका छन् | प्रगति सबैको चाहना र गन्तब्य हुन्छ र नेपालीहरूले पश्चिमा प्रगतिको अनुसरण गर्न चाहन्छन् भने उचित नै हो | तर उनीहरूले जुन प्रगतिको मानदण्ड बनाएका छन् ती हाम्रो परिवेश र चिन्तनसंग मिल्न जरूरी छैन | नेपाली समाजलाई विकसित गर्न विज्ञानले मदत गर्छ तर इतिहासलाई फेर्न सक्दैन | इतिहास हरेकको आफ्नै हुन्छ | अर्काको अनुकरण गर्दा इतिहाससंग अन्याय हुन्छ |

यस वर्ष युनेस्कोले "मानवताका लागि दर्शनशास्त्र"को नारा तय गरेको छ | धेरैजसो पश्चिमा दार्शनिकहरू मानवताजस्तै दर्शनशास्त्र पनि धर्मनिरपेक्ष हुन्छ र हुनुपर्छ भन्ने विचार राख्छन् | उनीहरूको इतिहास र सामाजिक जीवनमा यो सत्य होला तर भारतवर्षीय दार्शनिक चिन्तनहरूहरूप्रति यसले न्याय गरेको छैन | एकेश्वरवादी चिन्तनको एकलकाटे इतिहासमा विकसित भएको पाश्चात्य चिन्तनप्रणाली र बहुतत्ववादी चिन्तनको इतिहासमा हिडिरहेको नेपाली तथा भारतीय दार्शनिक जीवनका परिणामहरू नितान्त फरक हुन्छन् भन्ने कुरा नेपाली सामाजिक तथा राजनैतिक संस्कारले पनि प्रतिब्यन्जित गरिरहेको छ |

उदाहरणका लागि "डेमोक्रेसीको विकल्प डेमोक्रेसी" नै हुन्छ भन्ने पश्चिमा विश्वास "परमेश्वर एउटामात्र हुन्छ र ऊ भन्दा अर्को परमेश्वर अर्को हुनसक्दैन" भन्ने बाइबल र कुरानका वचनहरूविच आधारभूतरूपमा कुनै भिन्नता छैन | शिक्षा, विकासका मानकहरू तथा मानवाधिकारका विषयमा पनि पाश्चात्य चिन्तन यस्तै पूर्वाग्रह युक्त हुन्छन् भन्न अव असजिलो मान्न हुँदैन | मेरा यी धारणाहरू सुरूमा असजिला लाग्न सक्छन् तर सत्यलाई नकार्न मिल्दैन | स्वतन्त्रताका पक्षपाति पश्चिमा विद्वानहरूले एक दिन मेरो कुरा बुझ्नेछन् |

तीन चारहजार वर्षको इतिहास बोकेको दर्शनशास्त्र गतिशील छ | धर्म तथा दर्शनशास्त्रमा धेरैजसो इतिहासतिर तिर फर्कने र पुरानो इतिहासको बखान गरेर आत्मसन्तोष गर्ने परम्परा नै चलेको छ | धार्मिकता त झन् प्राचीन कथाहरूमा नै खडा छ, सक्ने भए सबै धार्मिकहरू आफ्नो पुरानो इतिहासमा फर्कन्थे तर यस्तो हुँदैन | खासगरी "एकेश्वरवादी धार्मिक चेतनामा यो खोट बढी छ | कुनै पनि मुस्लिम वा इसाई मोहम्मद वा इसाको समयलाई सबैभन्दा नैतिक, मूल्यवान् र सार्थक ठान्छन् | यो खोट बहुलतावाद धार्मिक समुदायमा न्यून छ |

इतिहासमा के-कस्तो असमानता थियो भन्ने विषयमा अव फर्केर जान सकिन्न तर संचारको विकासले अहिलेका मानवीय समस्याहरूलाई छताछुल्ल भएका छन् | समाचारहरू पढ्दा लाग्छ, मान्छेका विचमा समस्याहरू बाहेक केही छैनन् ! तर वास्तविकता एस्तो होइन | समस्याहरू बैचारिक रूपमा बढी शक्तिशाली तवरले मानवीय चिन्तनमा प्रवेश गर्छन् किनभने हामी मान्छेलाई समस्या मुक्त भएको देख्न चाहन्छौं | तर पश्चिमा पाराको एकतावादी चिन्तन नै खोट पूर्णभएको कारणले सधैं नकारात्मकता अगाडी देखिन्छ |

यस वर्षको दार्शनिक दिवसमा हाम्रो चिन्तनको विषय "राज्यराष्ट्र वा राष्ट्रराज्य" भन्ने रहेको छ | यो राजनैतिक दर्शनको एउटा अंग हो | अहिले नेपालको राजनैतिक परिदृश्यहरूको नक्सा बनाउने हो भने अचम्मको देखिन्छ | भोटरको संख्या साम्यवादीहरूको बढी छ जसको सैद्धान्तिक प्रतिमानले धार्मिक, सांस्कृतिक तथा परम्पराको निरन्तरतामा कत्ति पनि विश्वास गर्दैन | तर समाज धार्मिक छ र यहाँका रैथाने धर्म, संस्कृति, विविधताहरूको संरक्षण गर्ने पक्षमा छ | राजनैतिक नेतृत्व पनि समाजको एस्तो अभिमत स्वीकार्न बाध्य छन् | साम्यवादीहरूले पनि अस्पताल, पाटीपौवा निर्माणका लागि सप्ताहकै सहारा लिने अवस्था छ |

दोस्रो, पूँजीवाद तथा साम्यवादको फ्युजनबाट विकसित राजनैतिक धारालेमात्र देशको विकास हुनुपर्छ तर राजनीति वा राजनीति गर्ने व्यक्तिहरू धार्मिकता, परम्परा तथा सांस्कृतिक पूर्वाग्रहबाट मुक्त हुनुपर्छ भन्ने समाजवादीहरू छन् | यो राजनैतिक समुह हब्सको प्रजातान्त्रिक चिन्तन र अब्राहम लिंकनका भनाईमा मानवीय विकासको प्रतिमान खोज्दछ | पश्चिमाप्रतिमानहरूलाई आफ्नो आदर्श मान्ने तर नेपालको धरातलीय वास्तविकतासंग ती प्रतिमानहरूको "ठीक-ठीक" प्रयोगात्मक निष्कर्ष प्राप्त नहुदाँ यी सबै रनभुल्लमा छन् |

तेस्रो, यिनै साम्यवादी तथा समाजवादीहरूका विचका केही घटकहरू "नेपालीपन:को राजनैतिक सिद्धान्तको दम्भ गर्छन् तर वि.पीको समाजवाद, मदनभण्डारीको जवज र पुष्पकमल दाहालको प्रचण्डपथ पश्चिमा साम्यवादी-पुंजीवादी चिन्तनलाई नै स्थानीयकरण गर्ने प्रयत्न हुन् | घोरिएर विचार गर्ने हो भने अहिलेको राजनीति तेस्रोधारमा छ | साम्यवाद, पूँजीवाद, समाजवादहरू स्थानीय आवश्यकतामा मोडिफाई भएर "विरूप, विकृत गन्तब्यहीन, उदेश्यहीन तथा रंगहीन बनेका छन् |

एस्तो राजनैतिक आवारापनको सामना नेपालीहरूले २००७ साल देखि नै भोगिरहेका छन् |असलमा, यस्तो विकृतिको जड पश्चिमा-प्रतिमानको राजनैतिक अवधारणाले नेपालको रैथाने राजनैतिक चरित्रलाई विस्थापित गर्ने प्रयत्न गर्दा विकसित भएको हो | मैले पुन: दोहोर्याउन नपर्ला, पाश्चात्य प्रतिमानहरू "एकदेशीय, एक जातीय, एकभाषीय, एकल धार्मिक, एकेश्वरवाद" विकसित भएका हुनाले  सधैं एकलवादी नै रहन्छन् | राष्ट्रसंचालनका राजनैतिक सिद्धान्तमा "राष्ट्रराज्य"को चरित्र यसै एकलवादी इतिहासको र चरित्रको ब्यबहारिक अभिप्राप्ति हुन् | जुन बहुलतावादी नेपाली समाजका लागि अनुपयुक्त छन् |

बहुलवादी धार्मिक तथा सांस्कृतिक इतिहास र संरचना भएका सामाजिक संरचनामा "राष्ट्रराज्य" सधैं असफल हुन्छ | नेपाल, भारत, पाकिस्तान, अमेरिका, अफ्रिकाआदि देशहरूमा राष्ट्रराज्यले द्वन्दमात्र निम्त्याएको छ | बहुलवादी सामाजिक संरचनामा एकलवादी राजनैतिक संरचना थोपरिंदा जे-हुनुपर्ने हो त्यही नै भैरहेको छ भन्ने मेरो मान्यता रहेको छ | एक धर्म, एक जाति, एक भूगोल तथा भाषाका आधारमा निर्मित भएका युरोपेली राष्ट्रराज्यहरू समेत अन्य जातिहरूको बसोवास बढ्दैजाँदा आफ्नो मूल चरित्र परिवर्तन गर्नुपर्ने बाध्यताको संघारमा उभिएका छन् | क्रमशः राष्ट्रराज्य फितलो हुँदैछ कि राज्यराष्ट्रतिर उन्मुख हुदैछ | एउटा कुरा पक्का हो - आगामी दिनहरूमा राष्ट्रहरूले आफ्नो राजनैतिक प्रतिमान परिवर्तन गरेनन् भने "स्वास्थ्य र मिलनसार मानव समाज"को उदेश्य पूर्ण हुनेछैन |

आजभन्दा लगभग तीनहजारवर्ष पहिले मनुले  "एतद्देशप्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मनः । स्वं स्वं चरित्रे शिक्षेरन् पृथिव्यां सर्वमानवाः " अर्थात् हरेक मानवसमाज उसको बसोवास, भूगोल, जन्म तथा सिकाईका आधार फरक-फरक हुन्छ र त्यसैको आ-आफ्नो राजनैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक चरित्रको विकास गर्दै आगाडी बढ्छन्" भनेर मनुस्मृतिमा लेखेका थिए | स्पस्ट छ, युरोपेलीहरूका लागि राष्ट्रराज्य फापे पनि नेपालीहरूका लागि त्यो फाप्छ भन्ने छैन | १२५ वटा जातजातिहरू फैलिएर बनेको नेपाल, २७ सय भाषाहरू र ६२७ वटा जातजातिहरू फैलिएर बनेका भारत, अफगानिस्तान, धेरै जातजाति र सांस्कृतिक समुहहरु भएका अमेरिकी र अफ्रिकी मुलुकहरूमा किन प्रजातन्त्र फापेन ?  किन यी देशहरू युरोपेलीहरूका दाँजोमा विकसित बन्नरहेका छैननन् ? किन "प्रजातान्त्रिक"हुँदाहुँदै पनि किन यहाँ सधैं अशान्ति र द्वन्द छ ? सोच्नु त पर्छ नै |

आजको राजनैतिक प्रतिमानका "प्रजातन्त्र" स्थापित छ | प्रजातन्त्रको विकल्पको कुरा गर्नु भनेको धेरैका लागि असामाजिक, असांस्कृतिक र अराजक कुरा लाग्ला तर विश्वमा छताछुल्ल भैरहेका मानवीय समस्याहरू समधान गर्न प्रजातन्त्रको विकल्पका विषयमा पनि चर्चा गर्नुपर्छ | यसो भनिरहंदा मैले निरंकुश, एकलवादी तथा तानाशाही ब्यबस्थाको पक्षपोषण गरिरहेको छैन | दर्शनशास्त्रले सधैं स्वतन्त्रता र एकताको कुरा गर्छ तर विकल्प खोज्न पनि छोड्दैन | एस्ता विकल्पहरूको खोज र सोच पनि मानव एकता तथा कल्याणका लागि नै हुनुपर्छ |

एस्तो विकल्पको अवधारणा वेदहरूमा स्पस्ट रूपमा पढ्न सकिन्छ | स्वराज्य, बैराज्य, महाराज्य, अधिराज्य, साम्राज्यआदि राज्यसंचालनका पद्यतिहरू वेदमा उल्लेख छन् | प्लेटोको रिपब्लिक जान्नेले यी विकल्पहरू पनि जानेको हुनुपर्छ | वैदिक राज्यब्यबस्थापनका सिद्धान्तहरूलाई समग्र रूपमा "राज्यराष्ट्र" भन्न मिल्छ | वैदिक राज्यराष्ट्रको यो अवधारणा केन्द्रीकृत साम्यवादीहरूको राज्यराष्ट्रभन्दा नितान्त भिन्न विकेन्द्रीकृत राज्यप्रणाली हो र वर्तमान प्रजातन्त्र भन्दा बढी ब्यबहारिक छ जस्तो मलाई लाग्छ |

हुन त कार्लमार्क्सले प्रतिपादन गरेको साम्यवाद राजनैतिक सिद्धान्त र मुस्लिमहरूको इस्लामिक राष्ट्र दूबै राज्यराष्ट्रमा विश्वास गर्छन् तर यसको प्राप्तिका लागि यिनले प्रयोग गर्ने औजारहरू बैदिक राज्यराष्ट्रभन्दा नितान्त भिन्न छन् | कार्लमार्क्सको राज्यराष्ट्र घेरावन्दी, विद्रोह, हत्या, मोर्चा, विस्थापन, लडाई, विनाशआदिबाट प्राप्त हुन्छ भने मुस्लिमहरूको राज्यराष्ट्र अन्यहरूको विनाश वा धर्मान्तरणबाट प्राप्त हुन्छ | एउटा धार्मिक अतिवादमा आधारित राज्यराष्ट्र हो भने अर्को निषेधको नियममा आधारित राज्यराष्ट्र | दूबै अतिवादी नै हुन् |

वैदिक राज्यराष्ट्रवाद प्राप्तिका साधनहरू हिंसक छैनन् |यसले अन्य जातिहरूको "सम्मान"लाई नै राज्यराष्ट्र प्राप्तिको सबैभन्दा भरपर्दो साधन मान्छ | "विश्वक हरेक मान्छेको आ-आफ्नो चरित्र हुन्छ | जव ती चरित्रहरूलाई स्वाभाविक रूपमा लिइन्छ, त्यस बेला विश्वको मानव-समाज आफ्नै परिवार सरह हुन्छ (बसुधैव कुटुम्बकम्) र प्रजाहरू मिलेर वैश्विक भ्रातृत्व स्थापित गर्छन् |" वैदिक राज्यराष्ट्रको चुरो यही हो र यो हामी नेपालीहरूको आफ्नो रैथाने राज्यसंचालनको सिद्धान्त हो |

मैले अन्य राष्ट्रहरूका राज्यसंचालन सम्वन्धि अवधारणाहरू विस्थापित गरेर राज्यराष्ट्र थोपरिनुपर्छ जस्तो एकलवादी चिन्तनको प्रतिबद्धता गर्दिन तर नेपालजस्तो अन्योंयाश्रित सम्वन्ध भएका जातजाति र भाषाभाषीहरूका लागि राष्ट्रराज्य घातक छ भन्ने तत्थ्यचाहिं प्रकट गर्न चाहन्छु नै | दर्शनशास्त्रले दिएको सुन्दर र स्वतन्त्र विवेक प्रयोग गर्ने मेरो अधिकारको सबैभन्दा सुन्दर अभिव्यक्ति नै यही हो भन्ने मैले विश्वास गर्छु | म मेरो विश्वास अरूलाई बोकाउन चाहन्न तर यस विषयमा वहस होस्, चिन्तन होस्, अनुसन्धान होस् भन्ने चाहना अवश्य राख्छु |

सिद्धान्त निर्माणको दिशामा हामी नेपालीहरू निकै पछाडी छौँ | सिद्धान्तहरूका सवालमा पनि रेडिमेड संस्कृतिले हाम्रो सिर्जनात्मकतामा नकारात्मक प्रभाव परेको छ | हामी आयातित र आफ्ना ऐतिहासिक सिद्धान्तहरुको द्वन्दमा नराम्रोसंग दिग्भ्रमित भएका छौँ | राजनीति, शिक्षा, आर्थिक नीति, विज्ञान तथा जीवन दर्शनका सवालमा पनि हामी अल्मलिएका छौँ | यो अल्मलाहटबाट बाहिर निक्सने क्षमता हामी आफैले विकास गर्नुपर्छ | नेपालका बामपन्थी आराजक राजनीतिज्ञ तथा थाहाका प्रवर्तक रुपचन्द्र विष्टका शब्दमा - "थाहा" पाउनु नै मुक्ति हो अर्थात् ऋते ज्ञानान्न मुक्ति अर्थात् ज्ञान प्राप्त नगरी स्वतन्त्रताको अनुभूति हुँदैन |

मेरो विश्वासले भन्छ, मेरो ज्ञानले भन्छ मेरो विश्वास सत्यका निकट छ | तर मैले देखेको र विश्वास गरेको सत्य खोज्ने काम अनुसन्धाताहरूले पूरा गर्नुपर्छ | प्लेटोको रिपब्लिक मात्र घोकेर विकल्प उपस्थित हुँदैन वेद, उपनिषद, पुराण, सूत्र, त्रिपिटकहरू पनि चाहार्ने जाँगर चलाउनुपर्छ | मुंगाहरुको सहरमा पुग्दैमा मुंगा आफैं हातमा आउंदैन | परिश्रम गर्नुपर्छ त हामी आफैले गर्नुपर्छ |

(copyright Dr. Govinda S. Upadhyaya)

आचार्य श्रीनिम्वार्क, द्वैताद्वैतवाद जन्म-जयन्ती

प्रसिद्ध दार्शनिक सिद्धान्त "द्वैताद्वैतवाद"का प्रतिपादक आचार्य श्रीनिम्वार्कको जन्म सन् १११६ तिर भएको मानिए पनि परम्परागत अनुयायीहरूले यस वर्ष ५०१४ जन्म दिवस मनाउँदै छन् |

आचार्य निम्वार्कको जन्म भारतीय गणराज्य तेलगुको एउटा ब्राह्मण परिवारमा भएको थियो र जन्मको नाम नियमानंद थियो | उनी बाल्यकाल देखिनै विरक्त स्वभाव भएका हुँदा १३ वर्षको उमेर मैं घर छोडेर गोवर्धनमा आएका थिए र शिक्षादीक्षा प्राप्त गरेका थिए |

गोवर्धनमा उनले श्रीनारदबाट वैष्णव दीक्षा लिएको भन्ने जनश्रुति रहेको छ भने भोकाएका साधुलाई भोजन गराउन निमको रुखमा सूर्यको दर्शन गराएको हुँदा उनको नाम निम्वार्क रहन गएको भन्ने गरिन्छ |

आचार्य निम्वार्कको सम्पूर्ण जीवन नै श्रीराधाकृष्णको आराधना गर्दै मथुरा, वृन्दावन गोवर्धनआदिमा व्यतित भएको थियो | उनी वैदिकशास्त्रका प्रचण्ड ज्ञाता भए पनि साधनाप्रिय भएको हुँदा धेरै लेख्ने काममा रुचि राख्दैनथे |
आचार्य निम्वार्कले आरम्भ गरेको वैष्णव सम्प्रदायलाई निम्वार्क-सम्प्रदायका रूपमा चिनिन्छ | निम्वार्क सम्प्रदायले ब्रह्म, जीव र काल यी तीन तत्वहरूको अस्तित्व मान्छ र यी सबै अन्योंयास्रित भएको विश्वास गर्छ |

आचार्य निम्वार्कले परमसत्वलाई "श्रीराधाकृष्ण"का रूपमा पहिचान गरेका छन् र समस्त जीवहरूलाई उहाको सूक्ष्मअंशका रूपमा | हरेक जीवले स्वकीया भक्तिका माध्यमले भगवानको प्राप्ति गर्छ भन्ने उनको विश्वास छ | यही विश्वासलाई अगाडी बढाउने विश्वासीहरू नै निम्वार्क सम्प्रदायका अनुयायी हुन्छन् |

अहिले निम्वार्क सम्प्रदायका अनुयायीहरू विश्वभरी फैलिएका छन् | यिनको निश्चित संख्या थाहा नभए पनि नेपालमा दूईलाखका हाराहारीमा यी रहेको विश्वास गरिन्छ | अनुयायीहरू सबै शाकाहारी हुन्छन्, विनम्र हुन्छन् र शरणगतिमा विश्वास गर्छन् |

गोपीचन्दनको ठाडो टीका भित्र सेतो वा कालो विन्दू लाउने, गोपाल तथा मुकुन्दमन्त्र जप्ने, भागवतआदिको पाठ गर्ने र मन्दिर निर्माण गरेर श्रीराधाकृष्णको विग्रहको पूजाअर्चना गर्ने निम्वार्की वैष्णव हुन्छन् |

नेपालमा निम्वार्की वैष्णवहरूको विकास मूलत: स्याङ्गजा, केलादीघाटका श्रीभागवतशरणका समयदेखि भएको विश्वास गरिन्छ | यो सम्प्रदाय स्वभूराम र परसुराम द्वारामा विभाजित भए पनि उपासना पद्यतिमा कुनै फरक देखिन्न भने नेपालमा यी दूबै समूहविच अत्यन्त मैत्रीपूर्ण सम्वन्ध रहेको देखिन्छ |

नेपालमा निम्वार्क सम्प्रदाय पूर्वदेखि पश्चिमसम्म फैलिएको भए तापनि मूलत: केलादीघाट, देवघाट, गैडाकोट, काठमाडौं, झापा, सेतिवेनी, चौताराआदिमा मन्दिरहरू रहेका छन् | यस बाहेक पर्वतको गलेश्वर, विराटनगर, सर्लाही, नेपालगंजमा अनेकौं मन्दिरहरू संचालनमा रहेका छन् भने देवघाट, केलादी, विराटनगर तथा चतरामा गुरुकुल पनि संचालनमा छन् |

नेपालमा निम्वार्क सम्प्रदायका अनुयायीमा निम्वार्क संस्कृत महाविद्यालयका पूर्वप्रधानाचार्य श्रीहरिशरण उपाध्यायले गैडाकोटमा, श्रीहरिशरण उपाध्याय देवघाटमा, केलादीमा गोपालशरण देव, काठमाडौंमा मुकुन्दशरण उपाध्याय, रुपन्देहीमा प्रेमबाबा र बालसंत भनिने मोहनशरणले वनारसबाट जगदगुरुको पदवीप्राप्त गरेर निम्वार्क सम्प्रदायको प्रचारप्रसार गरिरहेका छन् |

नेपाली वैष्णव सम्प्रदायहरूमा निम्वार्क सम्प्रदाय सबैभन्दा प्राचीन भएको विश्वास गरिन्छ | भने आज नेपालका विभिन्न भागबाट निम्वार्क जयन्ती मनाएको खवर प्राप्त भएको छ जसमा विराटनगरमा रथयात्रा निकालिएको छ भने काठमाडौँको गौशालामा सम्मान कार्यक्रम गरिएको छ र भुटानी शरणार्थी शिविर वेल्डागींमा पनि मनाइएको सूचना प्राप्त भएको छ | चार प्रमुख वैष्णव आचार्यहरू मध्येका आचार्य निम्वार्कको जन्म-जयन्तिको अवसरमा सबै श्रीनिम्वार्क अनुयायीहरू,मा हार्दिक शुभकामना |

एउटा चुनावी चिट्ठी

भर्खरै नागरिकता प्राप्त गरेकी युवति भोट खसाल्न पाइने भो भनेर दंग पर्दै छिन् | मोहन चालीसको लाग्यो तर उ पनि पहिलोपटक भोट खसाल्ने तरखर गर्दैछ किनभने ऊ दूवईको तातोमा छिरेकै २३ वर्ष भैसकेको रहेछ | यस पटक भने छुट्टीले यस्तै जुरायो |

उसको २४ वर्षीय छोरा मनोजमा भने आसन्न चुनाव, राजनैतिक पार्टी, चुनावी प्रचारप्रसार आदिमा कुनै चासो नै देखिएन | ऊ सधैं वुवा-आमासंग "जुनजोगी आए पनि कानै चिरेका" भनेजस्ता तर्कमात्र गरिरहन्थ्यो | नेपालमा प्रचलित कुनै राजनैतिक दल र तिनको चिन्तनले राज्यब्यबस्था सुध्रिन्छ भन्ने उसमा कत्तिपनि विश्वास थिएन |

उसका केही आफन्तहरू फलानो पार्टीका लागि मरिमेटेर प्रचारप्रसार गरिरहेका थिए | उनीहरूले मनोजलाई आफ्नो पार्टीमा समावेश गर्न निकै कसरत गरे | जागिरको प्रलोभन देखाए, ठेक्कापट्टाको लोभ देखाए तर ऊ अडीग रह्यो |

एकदिन उसका आफ्नै बाबुले फलानो पार्टीको सदस्य बन्न र प्रचारप्रसारमा लाग्न निकै कर गरेपछि उसले आफ्नो गोजीबाट एउटा कागज निकाल्यो र आफ्नो बाबुको हातमा थमाएर आफ्नो कोठातिर लाग्यो |

बाबुले अचम्म मान्दै त्यो कागजको पाना खोले | त्यसमा सुन्दर अक्षरमा निम्न कुराहरू लेखिएका रहेछन् :

"नेपालमा प्रजातान्त्रिक र गैर-प्रजातान्त्रिक विधिले चुनाव गरेर आफ्नो प्रतिनिधि मार्फत सरकार बनाउने प्रक्रिया आरम्भ भएको ठ्याक्कै ६६ वर्ष वितिसके | यो अवधिमा धेरै संविधान बने | राजा नेता फेरिए तर जनताको भाग्य फेरिएन | सबैले जनताको प्रयोग गरे तर असफल भए |

विगतको चुनावमा मैले अत्यन्त सक्रियता पूर्वक प्रचारप्रसार र मत दान दिएकै हो | तर न मेरो जिन्दगीमा परिवर्तन आयो न देशको विकासमा एउटा ढुंगा थपियो | विकासका कार्यहरू सरकारले होइन वरू श्रीमद्भागवत-सप्ताहको पैसाले गरिएको म आफैले अनुभव गरिरहेको छु |

रेमिटान्स र जनताले तिरेको करको हविगत मैले बुझेको छु | विदेशी र स्वदेशीहरूको रजाईका खातिर गरिने राजनैतिक द्वन्द र त्यसबाट मुलुकलाई वाहिर ल्याउने नाममा धनको दुरुपयोग भएको छ | अझैं भन्नुपर्दा गाउँघरमा देखिएका बाटाघाटाहरू विकासको लागि होइन ठेकेदार र तिनका मतियारले सरकारी पैसा दुरुपयोग गर्ने क्रममा भएका हुन् |

रह्यो कुरा यो वर्ष चुनावमा भोट हाल्ने मैले अलिलेखा पढेका र सर्वसाधारणलाई केही कुराहरू सोधेको थिएँ, तपाईंका लागि जस्ताको तस्तै यहाँ लेखिदिएको छु :

१. प्राध्यापक : यी सबै पार्टीहरू विदेशीका दलाल हुन् | आफ्नो र आफन्तको पेट भर्नका लागि चुनावको राजनीति गर्छन् र प्रजातन्त्र भनेर जनताको इमोशनल ब्ल्याक मेलिंग गर्छन् | भोट त दिनै पर्यो तर नराम्राहरू मध्ये केही कमसल रोजेर भोट हाल्छु |

२. विद्यार्थी : के को भोट हाल्ने | आखिर पढेरलेखेर पनि खाडीको गर्मी खान जानैपर्छ | यी चोरहरूले के नै गरेका छन् र हाम्रो लागि | यिनले आफ्ना आफन्तहरूलाई मात्र तान्ने त हुन् ! यी भोट खसाल्नु पर्छ भनेर उफ्रिने केटाकेटी देख्नुभएको छ, यिनका कुनै नकुनै आफन्त राजनीतिमा छन् |

३. कर्मचारी : खै आफु त सरकारी मान्छे | अह्राएको मान्नैपर्छ | हाम्रो सुनिदिने कोइ छैनन् | आफ्नो मान्छे भएकाले काम गर्दैनन् | सेटिंग मिलाएर दाम कमाउने ठाउमा पुग्छन् | कार्यालयना काम नगरे पनि उनकै ठूला महल छन्, उनकै छोराछोरी ठूलो विद्यालयमा पढ्छन् |

४. ब्यापारी : जहिले पनि चन्दा दिंदा वाक्क हुन्छ | कति राजनीति लागेको हो नेपालीलाई | हामीले सानो गल्ति गर्यो वा समयमा राजस्व तिर्न सकिएन भने हामीले ठूलो सास्ती भोग्नुपर्छ तर यी राजनैतिक नेताहरूको कुनै जागिर छैन, उद्योग-व्यापार छैन तर ठूलाठूला घर, कार महल छन् राजस्वले केही गर्दैन | भोट दिन पटक्कै मन छैन |

५. महिला : खै, बूढाले कस्लाई भोट दिन्छन् वा दिन भन्छन् त्यतै दिन पर्ला | हामीलाई कसले हेर्छ र हुनेखानेहरू ठूलाठूला होटलमा भोज खाएर हाम्रो लागि छुट्याएको पैसा सक्छन् | यहाँ प्रतिनिधिमा उठाउने बेला पनि आफुले भनेको मान्ने र सही मात्रै गरिदिने महिला खोज्छन् | गर्न सक्नेले पटक्कै अवसर पाउन्नन् | बूढाले कर नगर्ने हो भने सत्ते-सत्ते कसैलाई भोट दिन्न |

६. सामाजिक कर्मी : विगतको संविधान नै हेर्नुस् न | गाविस भवनमा कस्तो संविधान बन्नुपर्छ भनेर जनमत लिंदा हामीले हिन्दूराष्ट्र हुनुपर्छ, धर्मपरिवर्तन गराउन रोक लगाउनुपर्छ, नेपालका रैथाने धर्म, संस्कृति तथा रितिरिवाज मास्नेहरूलाई प्रतिबन्धित गर्नु पर्छ भनेर भनेको हो | नेपाल भरिका जनताले यही भनेका हुन् | तर लोकतन्त्र भन्नेहरूले लोकतन्त्रको बेइज्जेत गरेकै छन् | अव यिनलाई भोट किन खसाल्नु भन्ने प्रश्न त छंद्दैछ | विकल्प नै नभएपछि यिनलाई भोट त दिनै पर्यो | तर भोट खसालेर आफ्नै बाटोमा काँडा विछ्याउने हो | खै हामीसंग भरपर्दो विकल्प !!! तिमीजस्ता युवाहरूले नेपाल र नेपालीलाई माया गर्ने राजनीतिको विकास गर, हामी भोट त्यहीं हाल्छौं |

यी कुरा सुनेपछि मैले पनि भोटदिने नदिने कुरा गोय्य राखें | मेरो यी राजनैतिक ब्यबस्थाप्रति कुनै विश्वास रहेन | कम्युनिस्ट र प्रजातन्त्रवादी दूबैले विदेशबाट आयात गरिएको राजनैतिक सिद्धान्त वोकेर देश विकास गर्छौं भनिरहेका छन् | तर ६६ वर्ष प्रयोग गर्दा पनि असफल, अफाप भएको राजनैतिक दर्शनले विकास गर्न सक्छ भन्ने मैले विश्वास गर्न सकिन |

मेरो विचारमा नेपालका राजनैतिक पार्टीहरू रक्सीका विभिन्न ब्रान्ड हुन् | केही पुराना छन् केही नया छन् | यिनका नारा नै रक्सीको मात हो | कहीं बढी मात लाग्छ र कहीं कम | भाँडो फेरिंदैमा रक्सीले मात दिन छोड्दैन | भ्रष्टाचार, बेइमानीआदि यिनको नशा-नशामा बगिरहेको छ |

मैले भनिंसकें : मैले भोट दिन्छु कि दिन्न कसैलाई भन्न जरूरी छैन | वुवा हजुरलाई पनि भन्न जरुरी ठान्दिन | तर यी राजनैतिक सिद्धान्तहरूले नेपालको मुहार फेरिन्न भन्ने कुरामा विश्वास नभएपछि राजनीतिमा नलाग्ने निर्णय गरेको हुँ |

नेपाल विश्वको जीवित संग्रहालय हो | विश्वका प्राचीनतम सभ्यताको स्रोत हो | वैदिक, बौद्ध, जैन, वोन, किरात, तमु, थारुआदिको मौलिक आदि स्रोत हो | हामीसंग आफ्नै राजनैतिक सिद्धान्त, अर्थ सिद्धान्त, शैक्षिक सिद्धान्त पूर्खाबाट प्राप्त छन् | तर यी विदेशबाट आयातित राजनैतिक सिद्धान्त बोक्नेहरूले आफ्नै रैथाने विद्या, सीप विज्ञताआदिलाई कहिले पनि महत्व दिएको देखिन | उनीहरू सधैंसधैं युरोप, अमेरिका वा भारतको मुखमात्रै ताक्छन् | यसरी देशको विकास हुँदैन |

तपाईंले माथि विद्वानदेखि सर्वसाधारणहरूका विचार पढ्नु नै भयो | यी राजनैतिक पार्टी र यिनका कार्यक्रमसंग कोही पनि खुसी छैननन् | न त यी राजनैतिक पार्टीले सरकार बनाएपछि देशको विकास हुन्छ भन्ने कुरामा विश्वास नै गर्छन् | हाम्रो पनि यही अनुभव छ |

मेरो विचारमा अव मजस्तो युवा यी आयातित राजनैतिक सिद्धान्त वाहकहरूको पछि लाग्नु हुँदैन | मैले आफ्नो उर्जा आफ्नो इतिहासले प्रदान गरेका शिक्षामा आधारित "नेपाललाई केन्द्रभूमिमा राख्ने" चिन्तनलाई विकास गर्न, जनजनमा पुर्याउन खर्च गर्नुपर्छ |

नेपाल र नेपालीहरूका लागि सुहाउँदो राजनैतिक विधिको किताव मैले तपाईं दूबई छंदानै पठाएको थिएँ | पढ्नु भयो नै होला | अवको मेरो बाटो त्यसैमा केन्द्रीत रहने छ | मैले राज्यराष्ट्र जरोकिलो आन्दोलनले उठाएको कुरा गरेको हुँ | साथै मलाई यसले गहिरो निराशाको खाडलबाट निकालेर जीवनदिशा दिएको कुरा पनि भन्न चाहन्छु |

म राजनैतिक पार्टीको प्रचारप्रसार गर्न पटक्कै जान्न | रह्यो कुरा भोट खसाल्ने कि न खसाल्ने यो मेरो निजी कुरा हो | हजुरले पनि एकपटक मेरो यो बुझाईवारे अवश्य सोच्नुहोला |