ज्ञान-विज्ञान

ज्ञान-विज्ञान 

 १. मैले कुनै संस्कृतको ग्रन्थमा पढेको थिएँ यो संसारमा हरेक मान्छे जन्म, मृत्य, जरा र ब्याधिसहित काम,क्रोध, लोभ, मोहआदिको बन्धनमा छ | मान्छे हरेक पल निरीक्षण गरिदैछ | उसका हरेक चिन्तन, व्यबहार र भावनामा ईश्वरका दूतहरूको प्रत्यक्ष पहुँच छ | मान्छे स्वतन्त्र छैन - यी सबै कुराहरू मलाई शास्त्रीय साहित्य लाग्थे | जुनवेला म दर्शनशास्त्रको विद्यार्थी थिएँ र नीतिशास्त्र पढ्थें, उपर्युक्त कुरामा कहिल्यै पनि विश्वास भएन तर आजको २०२३मा मैले उपर्युक्त बन्धनलाई अनुभव गर्न थालेको छ | हरेक पल, हरेक क्षण उ उपर कसैले निगरानी गरिरहेको र मेरो स्वतन्त्रताउपर नियन्त्रण गरिरहेको अनुभव गरिरहेको छु |

२. अचम्म मान्नु पर्दैन, जव म स्वतन्त्रता पूर्वक सडकमा हिंडिरहेको हुन्छ, त्यस बखत मेरो स्वतन्त्रतालाई नियन्त्रण गर्न, म र मजस्ता हजारौं मान्छेको दैनिक क्रियाकलापको निरीक्षण गर्न सडकका हरेक खम्वामा सिसी क्यामेराहरू हुन्छन् | मेरो सानो मुस्कान समेत रिकर्ड गरिएको हुन्छ | मेरो व्यक्तिगत स्वतन्त्रताउपर ब्यांकहरू, सोपिंग मलहरू, मेरा मित्रका घरहरू, मैले काम गर्ने कार्यालयहरूले र मेरो बेडरूमको बेडसंगै राखिएको ल्यापटपको क्यामराले मलाई हेरिरहेको हुन्छ | दैनिक जीवनमा परिचय दिनका लागि दिनु पर्ने वायोमेट्रिकहरू, फोनमा कुरा गर्ने क्रममा अर्कोले प्राप्त गर्ने आइडीहरू र इन्टरनेटको प्रयोग गर्दा होस् वा लाइसेसहरू बनाउंदा दिनु पर्ने परिचय होस्, सबैले मेरो स्वतन्त्रतामा प्रहार गरिरहेको अनुभव हुन्छ | मलाई लाग्छ, टेक्नोलोजीले मेरो मानवीय जीवनलाई पूर्णतया नियन्त्रणमा लिएका छन् | म यो टेक्नोलोजीको ससारमा एउटा अपराधनै नगरेको कैदीसरह बाँचिरहेको छु | फरक एत्तिमात्र छ कि अपराध गर्ने कानुनी रूपमा जेलभित्र हुन्छ तर म जेलबाट वाहिर रहेर पनि कैदीसरह नै छु |

३. दार्शनिकहरूले दुईवटा तत्थ्यहरूलाई बढी जोड दिन्छन् : स्वतन्त्रता र एकता | स्वतन्त्रताको अर्थ, प्रयोजन र उपयोग मान्छेले गर्न सक्छ, अन्य प्राणिहरूले होइन | यस्तै एकता होस् वा अनेकता मान्छेले संयोजन गर्छ | यहाँ एकताको अर्थ - अनेकताबाट एकता, पूर्णता, समग्रताको खोजी र मानवीय (विश्वको) कल्याणको लागि उपयोग हो | स्वतन्त्रता र एकता दूवै दृष्टिकोण भएकोले उपयोगिताका सवालमा निकै समस्याहरू छन् | आजको टेक्नोलोजीकल विश्वमा उपर्युक्त दुवै दार्शनिक विषयहरू निकै जटीलतातिर उन्मुख छन् | मान्छेले क्रमशः प्राकृतिक तथा दृष्टिकोण जनित स्वतन्त्रता गुमाउँदै छ किनभने टेक्नोलोजीको तीब्रतर विकास हुँदैछ | जतिजति मान्छेहरू टेक्नोक्रेट हुँदैछन्, त्यतित्यतिनै तिनले आफ्नो स्वतन्त्रता अर्थात् निजत्व गुमाइरहेका छन् |

४. नयाँनयाँ टेक्नोलोजीहरूको विकासले मान्छेलाई निकै फाइदा भएको छ | मान्छेमान्छेका विचमा सम्बाद सजिलो र छरितो भएको छ | टेक्नोलोजीको विकासले मान्छेको स्वास्थ्यमा सकारात्मक सुधार भएकामात्र होइन केही जटील रोगहरूमा पूर्णनियन्त्रण प्राप्त भएको छ | सूचनाहरूमा मान्छेको पहुँच बढेको छ | मान्छेले सजिलैसँग धेरै थोक सिक्ने अवसर प्राप्त गरेको छ | मान्छेको यातायात निकै सहज भएको छ जसले दशौँ माइल्सको दूरी छोटो भएको छ | मान्छेको चिन्तन प्रक्रिया, दैनिक काम गर्ने शैली तथा भावनात्मक अवस्थामा पनि टेक्नोलोजीले प्रभाव पारेको छ | टेक्नोलोजीको प्रभाव एतिबिध्न भएको छ किन व्यक्ति मान्छे र सामाजिक मान्छे दुवै एकप्रकारले टेक्नोलोजीको मोहनीमा परेर अशक्त भएका छन् | ठ्याक्कै लागूऔषधको लतले मान्छे लट्ठ भएझैं टेक्नोलोजीको लतमा मान्छे लट्ठिएको छ |

५. जेहोस्, आजको मान्छेका लागि टेक्नोलोजीको उपयोग अनिवार्य बनेको छ | स्वाभाविक हो, मान्छेले सरल र सहज जीवनशैली चाहन्छ जसबाट सुखको प्राप्ति होस् | टेक्नोलोजीबाट मान्छेले सुख प्राप्त गरिरहेको छ कि छैन ? यो फरक छलफलको विषय हुन सक्छ तर जीवन सहज भएको छ, यसमा कसैको द्विमत छैन | तर मान्छे पनि प्रकृतिमा विकास भएको एउटा घटना हो जुन भोजन, पानी, स्वास-प्रश्वास तथा जीवनका लागि प्रकृतिमा निर्भर छ | आजको मितिसम्म विज्ञानको प्रगतिले चामलको एउटा गेडा ल्याबमा निर्माण गर्न सकेको छैन | अन्तरीक्षमा जाने हरेक मान्छे वा अन्य प्राणिले पृथ्वीबाट अक्सिजन लिएर जानु पर्छ | आजसम्म कुनै पनि मान्छेले अचानक प्राकृतिक अक्सिजन रोकियो भने कसरी स्वयं जीवित रहने र सम्पूर्ण जीवजगतलाई सुरक्षित गर्ने ? भन्ने विषयमा चिन्तनसमेत गर्न चाहेको देखिन्न | मान्छेलाई थाहा छ, जीवनका लागि अन्नजल र अक्सिजन नभई हुँदैन |

६. म मूल विषयतिर फर्कन चाहें | के टेक्नोलोजीको विकासले मान्छेको स्वतन्त्र चिन्तन र प्राकृतिक रूपमा प्राप्त स्वतन्त्रताउपर बाधा परेको छ ? के मान्छेले आफ्नो स्वतन्त्रता गुमाउंदै छ ? यो एउटा ज्यादै संवेदनशील र हरहमेशा स्वतन्त्र चिन्तन र जीवनशैलीको कामना गर्ने मान्छेका लागि महत्वपूर्ण प्रश्न हो | खासगरी सामाजिक संजालमा मान्छेको बाक्लो उपस्थिति, व्यक्तिगत जीवनका हरेक तत्थ्यहरूको डाटाबैंक राख्ने सरकारहरू, हरेक क्रियाकलापमा व्यक्तिगत औठा छाप, आँखा र जिब्रोको छाप (बायोमेट्रिक) खोज्ने आधुनिक जीवनशैली र दिनभरिको थकाई मार्न गहिरो निन्द्रा प्राप्त गर्न तयार पारिएको बेडरूप र बेडमा समेत बहुंच बनाइरहेको फेसबुक, ट्वीटर तथा अन्य सामाजिक संजालहरूका बिचमा स्वतन्त्रता सम्भव छ ? टेक्नोलोजीके यी उपर्युक्त प्रश्नहरूको जवाफ देला/नदेला तर सङ्कल्प स्वतन्त्रता र जीवनमा स्वतन्त्रताको अभ्यास गर्न चाहने मान्छेले जान्ने पर्ने सवाल हुन् |

७. संकल्प स्वतन्त्रता नै स्वतन्त्र कर्म र त्यसका आधारमा प्राप्त हुने दण्ड एवं पुरस्कारका आधार हुन् | प्राकृतिक स्वतन्त्रता गुमाएको भविष्यको मान्छेका लागि कानुनी वा न्यायिक व्यबस्थाको के आवश्यकता रहला ? न्यायिक व्यबस्थाहरू विश्वका सबै राष्ट्रमा एक समान हुँदैनन् | नैतिक नियमहरूको आधार समाज वा समुहका मान्यताहरू हुन् | टेक्नोलोजीका लागि नियमहरूको अर्थ लाग्दैन | स्वार्थीहरूले विश्वको एउटा देशमा उचित मानिएको कर्म अर्को देशमा अनैतिक मानिएको अवस्थामा तेस्रो देशले आफ्ना कानुनी प्रावधानहरू प्रयोग गरेर जुनसुकै मान्छेलाई दण्डित गर्न सक्छन् | टेक्नोलोजी रूपी माकुराको जालोमा फंसेको मान्छेले स्वतन्त्रताको दम्भ नगरे हुन्छ | जुन टेक्नोलोजीले विश्वका सबैभन्दा शक्तिशाली अमेरिकी र रसियन राष्ट्रपतिको स्वतन्त्रतामा लगाम लगाएको हुन्छ, त्यसै टेक्नोलोजीले एउटा गरीव अफ्रिकेली नागरिकलाई पनि बाँधेको हुन्छ |

( जतिधेरै टेक्नोलोजीको विकास हुने छ, क्रमशः मान्छेले आफ्नो स्वतन्त्रता गुमाउंदै जाने छ | अहिले मान्छेको स्वतन्त्रता टेक्नोलोजीमा बन्धक भएको छ भने भविष्यको मान्छेको स्वतन्त्रता मेसिनहरूको कृपामा निर्भर रहने छ | ततिधेरै टेक्नोलोजीको विकास हुने छ, त्यतिनै धेरै मानवीय तत्थ्यहरू कम्युटरमा स्टोर हुने छन् | सरकारहरूले कल्याणकारी कामको नाममा हरेक मान्छेको व्यक्तिगत विवरणहरू आफ्नो पहुँचमा राख्ने छन् | मान्छेको पूर्णस्वतन्त्रतामा रोक लगाउन सरकारहरूले AI को व्यापक प्रयोग गर्ने छन् | यस्तो अवस्थामा मान्छेले जन्मदेखि प्राप्त गरेको प्राकृतिक स्वतन्त्रता क्रमशः गुमाउनु पर्ने हुन्छ | टेक्जनोलोजी जन्म ग्रहण गर्ने हरेक मान्छेहरुको स्वतन्त्रता सरकारी हातमा छ तर डाटा छ \ सरकारले ती दादाहरू