आधुनिक मानवतावादको परिपेक्षमा मनुस्मृतिलाई बुझ्दा !!

 आधुनिक मानवतावादको परिपेक्षमा मनुस्मृतिलाई बुझ्दा !!

आधुनिक मानवतावादी चिन्तनको उद्देश्य कुनै पनि भेदभाव विना हरेक मान्छेलाई गरिमा (Dignity) पूर्ण सहयात्रिका रूपमा स्वीकार गर्दै उसको सम्मान गर्नु र सम्मान प्राप्त गर्नु हो | अंग्रेजी डिग्निटी शब्दले मानवअधिकारलाई पनि आकर्षित गर्छ जसले भूगोल, जातजाति, आर्थिकस्तर, धार्मिक भिन्नता तथा पेशाका आधारमा भेदभावपूर्ण व्यबहारलाई विस्थापित गर्न अनुरोध गर्छ | सामान्यता १४ औं ई. तिर इटालीमा जन्मेका पित्रेजलाई (Petrarch) आधुनिक मानवतावादी चिन्तनका जनक मानिन्छ तर यो दृष्टिकोण युरोपेली र अमेरिकनहरूको हो | परापूर्वकालदेखि नै पश्चिमाहरूले मानवतावादको अर्थ र प्रयोजन "मानव-महत्व"संग जोडे | मानवप्राणी बाहेक अन्य ८३९९९९९ (वैदिक मान्यताअनुसार) प्राणी र अजीव विश्वको गरिवमातिर खासै महत्व दिएनन् | यसरी पश्चिमा मानवतावादको दृष्टिकोण आज पनि मानव-प्रमुख (Human supremacy) आधारित छ र यो बैचारिक दृष्टिकोण र व्यबहार विश्वभरी फैलिएको छ | नेपाल तथा भारतजस्ता प्राचीन सभ्यता भएका देशहरूले समेत आधुनिक परिपेक्षमा "प्रकृतिमा मानवमात्र गरिमामय प्राणी हो" भन्ने मान्यतालाई आत्मसात गरेका छन् | यद्यपि द्वितीय विश्वयुद्धका विनाशक परिणामहरूबाट झस्किएका पश्चिमा चिन्तकहरूले "मानवतावाद"को अर्थमा केही संशोधन गरेर प्रकृति र प्रकृतिका अन्य उत्पादहरुको "गरिमा"मा पनि ध्यान दिनु पर्ने दृष्टिकोण अगाडी सारेका छन् |

पछिल्लो मानवतावादी चिन्तन "मानवकेन्द्रित" सिद्धान्तबाट केही माथि उठेको छ तर व्याबहारिक रूपमा Human supremacy को "स्वार्थ" जस्ताको तस्तै छ | सीमानाहरूमा बाँधिएका शक्तिशाली राष्ट्रहरूले आफ्ना "राष्ट्रिय स्वार्थ"लाई कत्तिपनि छोडेका छैनन् बरू आफ्नो राजनैतिक राष्ट्रको स्वार्थलाई अझैं बलियो र प्रभावकारी रूपले कार्यान्वयन गरेका छन् | खासगरी आर्थिकस्तरका आधारमा नागरिकहरूको मानवोचित स्वतन्त्रतामा अंकुश लगाएका छन् | वाहिर देखाउंदा अन्य कारण उद्धृत गरे पनि उपर्युक्त अंकुशहरूमा भूगोल, धार्मिकता, छालाको रङ्ग र भाषा पनि जोडिएका छन् | शक्तिशाली राष्ट्रहरूले निर्धन राष्ट्रका नागरिकहरूलाई आफ्नो देशमा प्रवेशाज्ञा नदिनु यसको प्रखर उदाहरण हो |

मनुस्मृतिको समय र आजको परिवेश निकै भिन्न छ | मनुस्मृतिले केवल तत्कालीन समाजको मार्गदर्शक सिद्धान्तहरू निर्माण गरेको छ भन्नु अर्धसत्य हुने छ | मनुस्मृतिका केही कथन र मान्यताहरूलाई लिएर आजका मानवतावादी तथा अधिकारवादीहरूले यसको कठोर आलोचना गर्छन् | समालोचना गर्नु र आलोचना गर्नुमा फरक छ | मनुस्मृतिका आलोचकहरूमा ती व्यक्ति वा समुदाय बढी छन् जसले मनुस्मृतिलाई उसको मूलभाषा (संस्कृत)मा पढ्न र बुझ्न सक्दैनन् वा तेस्रो व्यक्तिको भनाईमा विश्वास गरेर निरापद आलोचनाको बाटो अवलम्बन गर्छन् | सत्य के हो भने मनुस्मृति एस्तो कालजयी सभ्यता र संस्कृतिको निर्माता ग्रन्थ हो जुन चिन्तन र पथप्रदर्शनले आजको हिन्दु-समाजको धार्मिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक र सामाजिक जरोकिलो निर्माण भएको छ र आज पनि दैनिक जीवनमा तिनको न्युनाधिकरूपमा अनुशरण गरिंदै छ | हो, यो अनुशरणमा केही तत्थ्यहरू आधुनिक न्यायव्यबस्था र मानवतावादी दृष्टिकोणमा अस्वीकार्य छन् |

संस्कृत भाषामा लेखिएको मनुस्मृति, मानवशास्त्र वा मनुसंहिताका रूपमा प्रसिद्ध मनुस्मृतिमा १२ अध्याय र २६९० श्लोक छन् | धेरैजसो श्लोकहरू अनुष्ठुप छन्दमा लेखिएका छन् तर लेखक र लेखन समयका विषयमा तीब्र विवाद छ | पश्चिमाहरूले ई.पू. ४००-३०० तिर मानेका छन् भने डा. राधाकृष्णन् जस्ता भारतेली विद्वानहरूले ई.पू. ९०० तिर मानेका छन् | अर्कोतिर वैदिक गणना पद्धतिमा विश्वास गर्नेहरूले मनुस्मृतिको रचना महाराज मनुले गरेको हुँदा यसको रचना यस मन्वन्तरको आरम्भमा (लाखौं वर्ष पहिले) गरिएको विश्वास गर्छन् | भारत अंग्रेजहरूको अधिनमा रहेको बखत तत्कालीन अंग्रेज भाषाविद्, इतिहासकार र न्यायधीश सर विलियम जोइन ले सन् १७९४ मा पहिलोपटक अंग्रेजीमा अनुवाद गरेपछि पश्चिमाविच यो पुस्तक निकै चर्चाको विषयवस्तु बनेको थियो | यो पढेपछि तत्कालीन पोपले "बाइबललाई (परमेश्वरलाई) चुनौती दिने" भन्दै आलोचना गरेका थिए |

आधुनिक मानवतावादी चिन्तनमा मानवीय स्वतन्त्रतालाई विशेष महत्व दिइएको छ जसमा बाक्स्वतन्त्रता, हिडडुल गर्ने स्वतन्त्रता, न्यायमा पहुँचको स्वतन्त्रता, बाँच्न र पेशा गर्न पाउने स्वतन्त्रता र धार्मिक तथा शिक्षा प्राप्त गर्ने स्वतन्त्रता | यस्तो स्वतन्त्रताको सबैभन्दा ठूलो शत्रु "भेदभाव"पूर्ण व्यबहारलाई मानिएको छ | प्रसिद्ध विश्वकोश ब्रिटेनिकाले हुमनिज्ममा समझदारी, परिपकारी ब्यबहार, करूणा, दया, सकारात्मक गुणहरूप्रति दृढता, न्याय, विवेकशील दृष्टिकोण, सद्भाव र प्रेमजस्ता गुणहरू नै - मानवतावाद भएको उल्लेख गरेको छ | ईश्वरवादी तथा नास्तिक मानवतावादीहरू पनि उपरोक्त कथनमा सहमति जनाउंदै "भेदभावरहित" व्यबहारप्रति समान विचार राख्छन् | अर्थात् समानता र समभाव नै आधुनिक मानवतावादी दृष्टिकोण भन्नुपर्छ र आजको विश्व मानवतावादी आन्दोलन भेदभावरहित र समानतामूलक मानव-समाजका लागि प्रतिबन्ध छ भनिन्छ |