द्वैताद्वैत, निम्बार्क र वेदान्त दशश्लोकी
नियमानन्द शान्ति र साधनाप्रिय ब्राह्मण थिए | उनले पढेको गुरुकुलमा गुरूले "वेदहरूले बोलेको कुनै पनि कुरा विरोधाभाषी तथा असत्य हुँदैन" भन्ने कुराको उनको मनमा गहिरो प्रभाव परेको थियो |
आफ्नो शिक्षा समाप्त भएपछि उनलाई गृहस्थी जीवन मन परेन | आमा बुवासंग अनुमति प्राप्त गरेर उनी गोवर्धनमा आए र त्यहीं सानो कुटिया बनाएर आफ्ना आराध्यदेव राधाकृष्णको उपासना गर्न थाले |
उनी अत्यन्त विनम्र साधक मात्र होइन अतिथिको सेवा गर्नमा पनि अब्बल थिए | एक दिन ब्रह्माले सन्यासीको वेस बनाएर साँझपख नियमानन्दको कुटीयामा पुगे | सूर्यास्तपछि भोजन नगर्ने नियमानन्दले भोको सन्यासीलाई खुवाउनका लागि साँझ परिसकेपछि पनि आफ्नो साधनाका बलले नीमको रूखमा सूर्य स्थापित गरेर (असलमा त्यो सुदर्शन चक्र थियो) सन्यासीलाई भोजन गराए |
भोजन गर्दासाथ सूर्यास्त भएको देखेर सन्यासी विस्मित भए | ध्यान गरेर हेर्दा सुदर्शन चक्र भएको थाहा पाएर नियमानन्दलाई आशिर्वाद दिंदै "निम्बार्क"को नाम दिए | असलमा, यी सन्यासी ब्रह्मा नै थिए |
आचार्य निम्बार्कको समयमा ठूलाठूला शास्त्रार्थ हुन्थे | वेद तथा उपनिषद्हरूका आधारमा परमसत्यको फरकफरक व्याख्या हुन्थ्यो | कसैले अद्वैतलाई परमसत्य भएको घोषणा गर्थे भने कसैले द्वैत नै परमसत्य भएको आग्रह गर्थे | तर आचार्य निम्बार्कलाई वेदका अद्वैत र द्वैतवादी वाक्यमा विरोधाभाष हुनै नसक्ने विश्वास थियो |
आचार्य निम्बार्कले भने "वेदका सम्पूर्ण बचनहरू यथार्थ हुन् | वेदवाक्यहरू तुल्यवल भएका कारण समान छन् | वेदका कुनै वचनलाई श्रेष्ठ र अर्कोलाई गौण ठान्नु वेदविरुद्ध हुन्छ | तेसैले यी बचनहरूमा कुनै पनि विरोधाभाष छैन | यो सृष्टि, जीव तथा ब्रह्मको सम्वन्ध समन्वयात्मक छ | भोक्ता, भोग्य तथा प्रेरकका रूपमा रहेको ब्रह्मनै परमसत्य हो | यसको अर्थ हो, ब्रह्म जति निराकार छ, अचिन्त्य छ, त्यतिनै साकार तथा वस्तुगत पनि छ | वेदहरूले ब्रह्मको सीमा अद्वैत वा द्वैत भनेर तोकेका छैनन् अपितु द्वैत तथा अद्वैत वीच समन्वयको तत्थ्य प्रकट गरेका छन् |"
आचार्य निम्बार्कले कुनै पनि दार्शनिक सिद्धान्तको आलोचना नगरीकन वेदबचनको समन्वयात्मक सिद्धान्त प्रस्तुत गरे | उनले उपदेश दिए "साधकहरूले विनम्रता पूर्वक उपास्य, उपासक, कृपाको फल, भागवत् प्राप्ति र भक्तिको विरोधी तत्व - यी पाँचबटा तत्थ्यहरूलाई बुझेर विनम्रता पूर्वक वैदिक जीवन यापन गर्नुपर्छ भन्ने उहाँको अभिमत थियो |
आचार्य निम्बार्कले आफ्नो मत स्थापना गर्न, प्रचारप्रसार गर्न शास्त्रार्थ गर्न, ठूलाठूला सिद्धान्तका पुस्तक लेख्न, अन्य दार्शनिक सिद्धान्तहरूको खण्डन गर्नु भन्दा विनम्रतापूर्वक आफ्ना आराध्य देव राधाकृष्णको उपासनालाई महत्व दिए | उनका अनुसार वेदवाक्यहरूले नै समन्वयवादी सिद्धान्त प्रस्तुत गरेको हुँदा, यिनको स्वत: प्रमाणिकता स्थापित हुन्छ | यस विषयमा आफ्नो दृष्टिकोण निर्माण गर्नु वेदको सत्यतामा सन्देह गर्नुसरह हो -आचार्य निम्बार्कको सहज दृष्टिकोण रहेको छ |
आचार्य निम्बार्ककाअनुसार विश्व ब्रह्मात्मक तत्व हो अर्थात् विश्वको आत्मा ब्रह्म हो | यसरी विश्व तथा ब्रहमका विचमा उभयात्मक सम्बन्ध छ | उदाहरणका लागि घैंटो माटोले निर्माण भएको हुन्छ तेसैले माटो माटो भन्दा फरक हुँदैन | जीव तथा प्रकृति ब्रह्मात्मक भएको कारणले अभिन्न छ, |
साथै, भोक्ता, भोग्य र नियन्ताका रुपमा विश्व त्रिरूप छ | यो सत्यलाई वेद र श्रुतिहरूले स्वीकार गरेकै छन् | यहाँ नाम, रूपम, गुणआदिले भिन्नता सिद्ध हुन्छ | यसैगरी द्वैतअद्वैतका रुपमा सम्पूर्ण जडचेतानात्मक जगत र ब्रहमका विच स्वाभाविक भिन्न र अभिन्न सम्बन्ध सिद्ध हुन्छ, यही नै स्वाभाविक भेदाभेद, द्वैताद्वैत हो | वाक्यपदीय नामक व्याकरण ग्रन्थका रचयिता भर्तृहरि पनि भेदभेदवादी नै थिए तर उनको भेद बाक्य र पदका विचको स्फोटका रूपमा प्रकट हुन्छ |
द्वैताद्वैत के हो - एक पटक सरल उदाहरणबाट बुझौं :
सुनको औंठी
(क) सुनको औंठी सम्पूर्ण रूपमा सुननै हो |
(ख) त्यो सुनको आकार औठी हो र सुन नै हो |
(ग) सुन र औंठी अभिन्न छन् | सुन पनि सत्य हो र औंठी पनि सत्य हो | सुन र औंठीका विचमा स्वाभाविक भिन्न-अभिन्न सम्बन्ध छ |
वेदान्त दशश्लोकी-१
ज्ञानस्वरूपञ्च हरेरधीनं शरीरसंयोगवियोगयोग्यम्।
अणुं हि जीवं प्रतिदेहभिन्नं ज्ञातृत्ववन्तं यदनन्तमाहुः ||१||
अर्थ : जीवहरू अनन्त छन् र असंख्य छन् | जीव सधैं भगवानका अधीनमा छन् | जीवको अनेकौं प्रकारका शरीरहरूसंग सम्योग र वियोग भैरहन्छ | जीवहरू अत्यन्त सूक्ष्म छन् | हरेक जीव भिन्नभिन्न छन् र ज्ञानरूप छन् | (१)
द्वैताद्वैतका प्रचारक आचार्य निम्बार्कले रचना गरेको वेदान्त दशश्लोकी मध्ये उपर्युक्त अर्थ पहिलो श्लोकको हो | व्यक्तिगत रूपमा जीव-जगत् सम्बन्धि उहाँको यो चिन्तन मलाई अत्याधिक व्यबहारिक लाग्छ | हाम्रो जीवको अनन्तता, ससीमता तथा पार्थक्य अनुभूत विषय हुन् | यसैगरी हरेक जीव प्रकृतिका अधिनमा छन् भन्ने तत्थ्य पनि लुकेको छैन | साथै, हरेक जीव सीमित छन् र त्यो सीमाभित्र रहेर पूर्णस्वतन्त्रताको उपयोग गर्न सक्छन् - यो पनि व्याबहारिक सत्य हो |
हालै विज्ञानको खोजले १ करोड डिग्रीको गर्मीमा १ हजार करोड डिग्रीको गर्मीमा जन्मन, हुर्कन सक्ने तेजोमय शरीर (जीव)को सम्भावनालाई स्वीकार गरेको छ | जसरी आकाश गङ्गाहरू अनन्त छन्, ब्रह्माण्डहरू अनन्त छन् तेसरी नै जीवहरू अनन्त छन् भन्ने तत्थ्यलाई निराकरण गर्न सकिन्न | विज्ञानले जानेको मानिएको ५% ज्ञानभित्र पृथ्वीको रहस्य खुलेको छैन | अनन्तको अर्थ र दुई ट्रीलियन प्रकाश वर्ष टाढाको सूर्य भन्नु सैद्धान्तिक रूपमा एकै हुन्छ | प्रत्यक्ष प्रमाणका आधारमा दुई ट्रीलियन वर्ष परको सूर्य र तपाईंहामीभित्र स्वासप्रश्वासका रूपमा विद्यमान जीव प्रमाणित हुनै सक्दैनन् |
जीवलाई स्वतन्त्र तर ईश्वरको अधीनमा मान्नु र अनन्त तर अध्यात्मिक ज्ञानका मध्यमबाट मात्र उसको असली स्वरूप साक्षात्कार हुन्छ भन्ने मान्यता राख्नु द्वैताद्वैतवादी दार्शनिक चिन्तनको विषेशता रहेको देखिन्छ | जीव सर्वज्ञ होइन तर ईश्वरको अंश भएको नाताले ईश्वरीय गुणहरू यसमा पनि उपस्थित हुनु स्वभाविक हो | यहाँ आचार्य निम्बार्कले जीवलाई ज्ञानरुप भनेर जडअंशबाट उन्मुक्ति दिएका छन् तर कर्मअनुसारको शरीर प्राप्त हुने तत्थ्यलाई स्वीकार गरेका छन् |
वेदान्त दशश्लोकी- २
अनादिमायापरियुक्तरूपं त्वेनं विदुर्वै भगवत्प्रसादात् ।
मुक्तञ्च बद्धं किल बद्धमुक्तं प्रभेदबाहुल्यमथापि बोध्यम् ||२||
अर्थ : अज्ञात वा अनादिकालदेखि नै जीव मायाको फन्दामा परेको छ | यही बन्धनका कारण जीवले ईश्वरलाई चिन्न सकेको छैन | यस्ता जीवहरू पूर्णतया मुक्त, पूर्णतया बन्धनमा परेका र बन्धन तथा मुक्त दुवै अवस्थामा रहेका हुन्छन् भनेर बुझ्नुपर्छ || २ ||
आचार्य निम्बार्कको दार्शनिक दृष्टिकोण निकै व्याबहारिक र परिपक्व देखिन्छ | आचार्य शङ्करले जीव र ब्रह्मलाई एकै तत्व मानेका छन् | आचार्य रामानुजले जीवलाई ईश्वरको अंश त मान्छेका छन् तर ईश्वरसंग तिनको विशिष्ट अभिन्नता रहेको भन्दै अप्रत्यक्ष रूपमा शङ्करको अद्वैतवादको समर्थनमा उभिएका छन् | तर आचार्य निम्बार्कले ऋषि, मुनि, आचार्यहरूलाई नित्य मुक्तको श्रेणीमा राखेका छन् भने संसारिक जीवहरूलाई बद्ध-जीवका रूपमा स्वीकार गरेका छन् | बद्धमुक्त ती जीवहरू हुन् जुन जीवनमुक्त छन् | उदाहरणका लागि महर्षि दधिची, शुकदेव, व्यासदेव तथा सम्प्रदाय संस्थापक आचार्यहरू र गद्दीसीन आचार्यहरू जीवनमुक्त हुन् | यो श्रेणीमा बौद्ध तथा जैनका दलाईलामा प्रभृत्ति तथागतहरू र तीर्थंकरहरू हुन् सक्छन् |
आचार्य निम्बार्कले व्यबहार र परमार्थका आधारमा जीवका तीनबटा अवस्थाको उल्लेख गरे पनि बद्ध जीवले पनि साधना गरेर बद्धमुक्त वा मुक्तावस्ता प्राप्त गर्ने सक्ने बाटो खुला राखेका छन् | यसो भनिरहंदा आचार्य निम्बार्कले कुनै पनि पूर्वचार्यहरूको आलोचना गरेका छैनन् | साथै, यसै श्लोकमा जीवको मोक्षका मालिलामा जीवको मोक्ष प्राप्तिको चाहाना र भगवान् को कृपा दुवैको संयोजन हुनुपर्ने पनि उल्लेख गरेका छन् |
जीव अनादिकालदेखि मायाको बन्धनमा छ भन्ने विश्वासमा आचार्य निम्बार्क अन्य आचार्यहरूका दार्शनिक चिन्तनसंग सहमत छन् तर बन्धनलाई पूर्णतया अस्वीकार गरेर जीवलाई ब्रह्मनै भएको भन्ने भनाईप्रति असहमत छन् | यदि सम्पूर्ण केवल ब्रह्म नै हुन्थ्यो भने संसारमा विविधता हुनु, माया हुनु भनेकै ब्रह्म पूर्ण शुद्ध छैन भन्ने सिद्ध हुन्छ | तर ब्रह्ममा कुनै पनि अशुद्धता नहुने हुँदा लीलावस जीवसंग सृष्टिको संयोजन गरेको हुन्छ | यसरी, ब्रह्म, जीव र जगत सबै थोक सत्य हुन् | असलमा, विरोधको अभाव नै निम्बार्क दर्शनको अद्वितीय विशेषता हो |
अनादिमायापरियुक्तरूपं त्वेनं विदुर्वै भगवत्प्रसादात् ।
मुक्तञ्च बद्धं किल बद्धमुक्तं प्रभेदबाहुल्यमथापि बोध्यम् ||२||
अर्थ : अज्ञात वा अनादिकालदेखि नै जीव मायाको फन्दामा परेको छ | यही बन्धनका कारण जीवले ईश्वरलाई चिन्न सकेको छैन | यस्ता जीवहरू पूर्णतया मुक्त, पूर्णतया बन्धनमा परेका र बन्धन तथा मुक्त दुवै अवस्थामा रहेका हुन्छन् भनेर बुझ्नुपर्छ || २ ||
आचार्य निम्बार्कको दार्शनिक दृष्टिकोण निकै व्याबहारिक र परिपक्व देखिन्छ | आचार्य शङ्करले जीव र ब्रह्मलाई एकै तत्व मानेका छन् | आचार्य रामानुजले जीवलाई ईश्वरको अंश त मान्छेका छन् तर ईश्वरसंग तिनको विशिष्ट अभिन्नता रहेको भन्दै अप्रत्यक्ष रूपमा शङ्करको अद्वैतवादको समर्थनमा उभिएका छन् | तर आचार्य निम्बार्कले ऋषि, मुनि, आचार्यहरूलाई नित्य मुक्तको श्रेणीमा राखेका छन् भने संसारिक जीवहरूलाई बद्ध-जीवका रूपमा स्वीकार गरेका छन् | बद्धमुक्त ती जीवहरू हुन् जुन जीवनमुक्त छन् | उदाहरणका लागि महर्षि दधिची, शुकदेव, व्यासदेव तथा सम्प्रदाय संस्थापक आचार्यहरू र गद्दीसीन आचार्यहरू जीवनमुक्त हुन् | यो श्रेणीमा बौद्ध तथा जैनका दलाईलामा प्रभृत्ति तथागतहरू र तीर्थंकरहरू हुन् सक्छन् |
आचार्य निम्बार्कले व्यबहार र परमार्थका आधारमा जीवका तीनबटा अवस्थाको उल्लेख गरे पनि बद्ध जीवले पनि साधना गरेर बद्धमुक्त वा मुक्तावस्ता प्राप्त गर्ने सक्ने बाटो खुला राखेका छन् | यसो भनिरहंदा आचार्य निम्बार्कले कुनै पनि पूर्वचार्यहरूको आलोचना गरेका छैनन् | साथै, यसै श्लोकमा जीवको मोक्षका मालिलामा जीवको मोक्ष प्राप्तिको चाहाना र भगवान् को कृपा दुवैको संयोजन हुनुपर्ने पनि उल्लेख गरेका छन् |
जीव अनादिकालदेखि मायाको बन्धनमा छ भन्ने विश्वासमा आचार्य निम्बार्क अन्य आचार्यहरूका दार्शनिक चिन्तनसंग सहमत छन् तर बन्धनलाई पूर्णतया अस्वीकार गरेर जीवलाई ब्रह्मनै भएको भन्ने भनाईप्रति असहमत छन् | यदि सम्पूर्ण केवल ब्रह्म नै हुन्थ्यो भने संसारमा विविधता हुनु, माया हुनु भनेकै ब्रह्म पूर्ण शुद्ध छैन भन्ने सिद्ध हुन्छ | तर ब्रह्ममा कुनै पनि अशुद्धता नहुने हुँदा लीलावस जीवसंग सृष्टिको संयोजन गरेको हुन्छ | यसरी, ब्रह्म, जीव र जगत सबै थोक सत्य हुन् | असलमा, विरोधको अभाव नै निम्बार्क दर्शनको अद्वितीय विशेषता हो |
वेदान्त-दशश्लोकी - ३
अप्राकृतं प्राकृतरूपकञ्च कालस्वरूपं तदचेतनं मतम्।
मायाप्रधानादिपदप्रवाच्यं शुक्लादिभेदाश्च समेऽपि तत्र ||३||
अर्थ : अप्राकृत, प्राकृत (प्रकृति) र प्रकृतिका कार्यहरू तथा काल यी सबै अचेतन मानिन्छन् | माया, प्रधान, अव्यक्तआदि प्रकृति कै नाम हुन् | सेतो, रातो र कालो वर्ण भएका सत्व, रज र तम यी तीनैबटा गुणहरू पनि प्रकृतिकै हुन् |
यो श्लोकमा आचार्य निम्बार्कले पराप्रकृति, प्रकृति र कालको त्रैध तत्वको परिचर्चा गरेका छन् | अप्राकृत सत्ता भगवान् स्वयं र उहाँको धामआदि हुन् | प्रकृति र उसका कार्यहरू अर्थात् संसार हो भने तेस्रो सत्ता कालको छ | विश्वको निर्माण त्रिगुणरूपा प्रकृतिको विस्तार हो | सत्व, रज र तम प्रकृतिका आन्तरिक गुण हुन् | आचार्य निम्बार्ककाअनुसार प्रकृति परमतत्वकै अभिन्न अङ्ग भएकोले सांख्य दर्शनकोझैं ईश्वर निरपेक्षतत्व होइन | पराप्रकृति (ईश्वर) प्रकृति र कालको समवेत सहकार्य नै सृष्टि हो | प्रकृति र काल ईश्वर-सापेक्ष तत्त्व हुन् | यिनको स्वतन्त्रता ईश्वराधीन छ |
आचार्य निम्बार्कले ईश्वर, प्रकृति र काल यी तीनबटा परमतत्वको अस्तित्वलाई स्वीकार गरेको भए पनि प्रकृति र काललाई अप्राकृति अर्थात् ईश्वरको अधिनमा राखेका छन् | यस श्लोकको अर्थ बुझ्न दोस्रो श्लोकको अर्थ मनन गर्नुपर्ने हुन्छ | नित्यमुक्त, बद्ध र बद्धमुक्त यी जीवहरूका भेदहरूले क्रमशः अप्राकृतिक, प्राकृतिक र कालको प्रतिनिधित्व गरेका हुन्छन् | आचार्य निम्बार्कका लागि मायामा मोहिनी शक्ति भए पनि त्यो ईश्वरीय गुण नै हो जसको मूल उद्देश्य जीव र ईश्वरका विचमा सहजीकरण गरेर नित्यमुक्त अवस्थामा स्थापित गर्नु हो |
ईश्वर (ब्रह्म) र जगत् यी दूवैको यथार्थसत्ता स्वीकार गर्ने थुप्रै दार्शनिकहरू छन् तर काललाई परमतत्वका रूपमा स्वीकार गर्ने आचार्य निम्बार्कले दर्शनशास्त्रमा नयाँ प्रतिमान स्थापित गरेका छन् | वेदान्त लघुमन्जुषामा भनिएको छ "काल चेतन र अचेत दूवै भन्दा भिन्न उभायात्मक गुण भएको (ईश्वर र जीवलाई जोड्ने) सचेतन अवधिनै काल हो | कालको स्वतन्त्र अस्तित्व छ तर ईश्वरमा कालको स्वतन्त्रता बाधित गर्ने सामर्थ्य पनि छ |
अप्राकृतं प्राकृतरूपकञ्च कालस्वरूपं तदचेतनं मतम्।
मायाप्रधानादिपदप्रवाच्यं शुक्लादिभेदाश्च समेऽपि तत्र ||३||
अर्थ : अप्राकृत, प्राकृत (प्रकृति) र प्रकृतिका कार्यहरू तथा काल यी सबै अचेतन मानिन्छन् | माया, प्रधान, अव्यक्तआदि प्रकृति कै नाम हुन् | सेतो, रातो र कालो वर्ण भएका सत्व, रज र तम यी तीनैबटा गुणहरू पनि प्रकृतिकै हुन् |
यो श्लोकमा आचार्य निम्बार्कले पराप्रकृति, प्रकृति र कालको त्रैध तत्वको परिचर्चा गरेका छन् | अप्राकृत सत्ता भगवान् स्वयं र उहाँको धामआदि हुन् | प्रकृति र उसका कार्यहरू अर्थात् संसार हो भने तेस्रो सत्ता कालको छ | विश्वको निर्माण त्रिगुणरूपा प्रकृतिको विस्तार हो | सत्व, रज र तम प्रकृतिका आन्तरिक गुण हुन् | आचार्य निम्बार्ककाअनुसार प्रकृति परमतत्वकै अभिन्न अङ्ग भएकोले सांख्य दर्शनकोझैं ईश्वर निरपेक्षतत्व होइन | पराप्रकृति (ईश्वर) प्रकृति र कालको समवेत सहकार्य नै सृष्टि हो | प्रकृति र काल ईश्वर-सापेक्ष तत्त्व हुन् | यिनको स्वतन्त्रता ईश्वराधीन छ |
आचार्य निम्बार्कले ईश्वर, प्रकृति र काल यी तीनबटा परमतत्वको अस्तित्वलाई स्वीकार गरेको भए पनि प्रकृति र काललाई अप्राकृति अर्थात् ईश्वरको अधिनमा राखेका छन् | यस श्लोकको अर्थ बुझ्न दोस्रो श्लोकको अर्थ मनन गर्नुपर्ने हुन्छ | नित्यमुक्त, बद्ध र बद्धमुक्त यी जीवहरूका भेदहरूले क्रमशः अप्राकृतिक, प्राकृतिक र कालको प्रतिनिधित्व गरेका हुन्छन् | आचार्य निम्बार्कका लागि मायामा मोहिनी शक्ति भए पनि त्यो ईश्वरीय गुण नै हो जसको मूल उद्देश्य जीव र ईश्वरका विचमा सहजीकरण गरेर नित्यमुक्त अवस्थामा स्थापित गर्नु हो |
ईश्वर (ब्रह्म) र जगत् यी दूवैको यथार्थसत्ता स्वीकार गर्ने थुप्रै दार्शनिकहरू छन् तर काललाई परमतत्वका रूपमा स्वीकार गर्ने आचार्य निम्बार्कले दर्शनशास्त्रमा नयाँ प्रतिमान स्थापित गरेका छन् | वेदान्त लघुमन्जुषामा भनिएको छ "काल चेतन र अचेत दूवै भन्दा भिन्न उभायात्मक गुण भएको (ईश्वर र जीवलाई जोड्ने) सचेतन अवधिनै काल हो | कालको स्वतन्त्र अस्तित्व छ तर ईश्वरमा कालको स्वतन्त्रता बाधित गर्ने सामर्थ्य पनि छ |
वेदान्त दशश्लोकी-४
स्वभावतोऽपास्तसमस्तदोषमशेषकल्याणगुणैकराशिम्।
व्यूहाङ्गिनं ब्रह्म परं वरेण्यं ध्यायेम कृष्णं कमलेक्षणं हरिम् ||४||
अर्थ : जुन् प्राकृतिक रूपमा नै समस्त दोषहरूबाट मुक्त हुनुहुन्छ, र समस्त कल्याणकारी गुणहरूले युक्त हुनुहुन्छ, जो वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न र अनिरुद्ध यी चाररूपले घनिभूत हुनुहुन्छ, त्यस्ता कमलको फूलसरह सुन्दर आँखा भएका भगवान् श्रीकृष्णको ध्यान गर्दछौँ |
.......
आचार्य निम्बार्क वैष्णव परम्पराअन्तर्गत भेदाभेदवाद वा द्वैताद्वैतवादका प्रचारक हुन् | आफ्नो तपस्याको शक्तिले नीमको रूखमा सूर्यको स्थापना गरेको हुँदा नियमानन्दबाट निजको नाम निम्बार्क रहेको हो - भन्ने विश्वास सम्प्रदायका अनुयायीहरूको रहेको छ | आचार्य निम्बार्कले प्रस्थानत्रयी (ब्रह्मसूत्र, गीता र उपनिषद)को व्याख्या गरेर स्वाभाविक द्वैताद्वैतका अधर्म सम्प्रदायको स्थापना गरे | निम्बार्क सम्प्रदायमा परमब्रह्मतत्वका रूपमा श्रीराधाकृष्णको स्वेकीय स्वरूपको उपासना गर्ने पद्धति छ | आचार्य निम्बार्क र उहाँका पश्चवर्ती आचार्यहरूले शास्त्रीय प्रमाणका आधारमा राधाकृष्ण नै परमतत्व रहेको सिद्ध गरेका छन् |
आचार्य निम्बार्क ब्रह्मको सगुण स्वरूपका उपासक हुन् तर निर्गुणसंग उहाँको कुनै विरोधाभाष छैन | उहाँको आग्रह एत्ति हो कि परमतत्वलाई सगुण वा निर्गुण भनेर सीमा तोक्न सकिन्न र यो तर्कसंगत पनि छैन | मानवीय बुद्धिमा ब्रह्मतत्वको सीमा तोक्न सक्ने विषयमा कल्पनासम्म गर्न सकिन्न | साकार र निराकार एकै कृष्णतत्वका दुईबटा पाटा हुन् | उपासनाका दृष्टिकोणले भगवानको साकारस्वरूप सजिलो, रसिलो र सम्बाद गर्न सहज हुन्छ | भक्ति एकमात्र ब्रह्मतत्वसंग साक्षात्कार गर्ने आध्यात्मिक साधन हो |
स्वभावतोऽपास्तसमस्तदोषमशेषकल्याणगुणैकराशिम्।
व्यूहाङ्गिनं ब्रह्म परं वरेण्यं ध्यायेम कृष्णं कमलेक्षणं हरिम् ||४||
अर्थ : जुन् प्राकृतिक रूपमा नै समस्त दोषहरूबाट मुक्त हुनुहुन्छ, र समस्त कल्याणकारी गुणहरूले युक्त हुनुहुन्छ, जो वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न र अनिरुद्ध यी चाररूपले घनिभूत हुनुहुन्छ, त्यस्ता कमलको फूलसरह सुन्दर आँखा भएका भगवान् श्रीकृष्णको ध्यान गर्दछौँ |
.......
आचार्य निम्बार्क वैष्णव परम्पराअन्तर्गत भेदाभेदवाद वा द्वैताद्वैतवादका प्रचारक हुन् | आफ्नो तपस्याको शक्तिले नीमको रूखमा सूर्यको स्थापना गरेको हुँदा नियमानन्दबाट निजको नाम निम्बार्क रहेको हो - भन्ने विश्वास सम्प्रदायका अनुयायीहरूको रहेको छ | आचार्य निम्बार्कले प्रस्थानत्रयी (ब्रह्मसूत्र, गीता र उपनिषद)को व्याख्या गरेर स्वाभाविक द्वैताद्वैतका अधर्म सम्प्रदायको स्थापना गरे | निम्बार्क सम्प्रदायमा परमब्रह्मतत्वका रूपमा श्रीराधाकृष्णको स्वेकीय स्वरूपको उपासना गर्ने पद्धति छ | आचार्य निम्बार्क र उहाँका पश्चवर्ती आचार्यहरूले शास्त्रीय प्रमाणका आधारमा राधाकृष्ण नै परमतत्व रहेको सिद्ध गरेका छन् |
आचार्य निम्बार्क ब्रह्मको सगुण स्वरूपका उपासक हुन् तर निर्गुणसंग उहाँको कुनै विरोधाभाष छैन | उहाँको आग्रह एत्ति हो कि परमतत्वलाई सगुण वा निर्गुण भनेर सीमा तोक्न सकिन्न र यो तर्कसंगत पनि छैन | मानवीय बुद्धिमा ब्रह्मतत्वको सीमा तोक्न सक्ने विषयमा कल्पनासम्म गर्न सकिन्न | साकार र निराकार एकै कृष्णतत्वका दुईबटा पाटा हुन् | उपासनाका दृष्टिकोणले भगवानको साकारस्वरूप सजिलो, रसिलो र सम्बाद गर्न सहज हुन्छ | भक्ति एकमात्र ब्रह्मतत्वसंग साक्षात्कार गर्ने आध्यात्मिक साधन हो |
वेदान्त दशश्लोकी-५
अङ्गे तु वामे वृषभानुजां मुदा विराजमानामनुरूपसौभगाम्।
सखीसहस्रैः परिसेवितां सदा स्मरेम देवीं सकलेष्टकामदाम् ||५||
अर्थ : श्रीकृष्णकै समान रूप, शक्ति तथा माधुर्य भएकी र उहाँका देब्रेसंगतिर विराजमान, हजारौं सखीहरूले घेरिएकी, सम्पूर्ण मनोकामना पूर्ण गर्न समर्थ वृषभानुकी पुत्री (श्रीराधा)लाई हामी सधैं स्मरण गर्छौं |
निम्बार्क सम्प्रदायले दार्शनिक दृष्टिकोणमा स्वाभाविक भेदाभेदको सिद्धान्त स्वीकार गर्छ | यो श्लोकमा राधा र कृष्णलाई अभिन्न तत्वका रूपमा स्वीकार गर्दागर्दै पनि द्विशक्तिका रूपमा स्मरण गरिएको छ | दोस्रो कुरा, द्वैतवादी मध्व र तिनका अनुयायी चैतन्य महाप्रभुको शिष्यपरम्परामा राधा र कृष्णको सम्बन्धलाई "परकीया"का रूपमा परिभाषित गरिएको छ अर्थात् राधाकृष्ण अनन्य शक्ति भए पनि व्याबहारिक रूपले पतिपत्नी होइनन् | राधाको विवाह अन्य कुनै गोपालसंग भएको हो | निम्बार्क सम्प्रदायमा श्रीराधाकृष्णको सम्बन्धलाई "स्वेकीया" मानिन्छ अर्थात् राधाकृष्णको विवाह ब्रह्माले गरिदिएका हुन् र राधाकृष्ण अनादि पतिपत्नी हुन् | राधामा पनि ती सबै शक्तिहरू छन् जुन आचार्य निम्बार्कले श्रीकृष्णका विषयमा ४ थो श्लोकमा वर्णन गर्नुभएको थियो |
केही संस्कृतका विद्वानहरूले आचार्य निम्बार्कको "युगल सरकार"को दृष्टिकोणको आलोचना पनि गरेका छन् | यहाँ बुझ्नु पर्ने कुरा के हो भने राधाकृष्ण कुनै भौतिक व्यक्ति होइन | परत्पर शक्ति हुन् | राधाकृष्णको सम्बन्धलाई क्वान्टमको चरित्रसंग दाँज्न सकिन्छ | क्वान्टमलाई कुनै वस्तुले नदेख्दा प्रवाहका रूपमा हुन्छ भने कसैले (क्यामेरा)ले देख्दासाथ त्यो पार्टिकलमा रुपान्तरित हुन्छ | यसको अर्थ हो पार्टीकल र वेभका विचमा अभिन्न सम्बन्ध छ र तस्तो सम्बन्ध कसैले निर्माण गरेको होइन, अनादि हो | आचार्य निम्बार्क राधाकृष्णका उपासक हुन् | उनका लागि सम्पूर्ण ज्ञान, भक्ति तथा कर्मको उच्चतम उत्स राधाकृष्णको साहचर्य प्राप्त गर्नु हो |
अङ्गे तु वामे वृषभानुजां मुदा विराजमानामनुरूपसौभगाम्।
सखीसहस्रैः परिसेवितां सदा स्मरेम देवीं सकलेष्टकामदाम् ||५||
अर्थ : श्रीकृष्णकै समान रूप, शक्ति तथा माधुर्य भएकी र उहाँका देब्रेसंगतिर विराजमान, हजारौं सखीहरूले घेरिएकी, सम्पूर्ण मनोकामना पूर्ण गर्न समर्थ वृषभानुकी पुत्री (श्रीराधा)लाई हामी सधैं स्मरण गर्छौं |
निम्बार्क सम्प्रदायले दार्शनिक दृष्टिकोणमा स्वाभाविक भेदाभेदको सिद्धान्त स्वीकार गर्छ | यो श्लोकमा राधा र कृष्णलाई अभिन्न तत्वका रूपमा स्वीकार गर्दागर्दै पनि द्विशक्तिका रूपमा स्मरण गरिएको छ | दोस्रो कुरा, द्वैतवादी मध्व र तिनका अनुयायी चैतन्य महाप्रभुको शिष्यपरम्परामा राधा र कृष्णको सम्बन्धलाई "परकीया"का रूपमा परिभाषित गरिएको छ अर्थात् राधाकृष्ण अनन्य शक्ति भए पनि व्याबहारिक रूपले पतिपत्नी होइनन् | राधाको विवाह अन्य कुनै गोपालसंग भएको हो | निम्बार्क सम्प्रदायमा श्रीराधाकृष्णको सम्बन्धलाई "स्वेकीया" मानिन्छ अर्थात् राधाकृष्णको विवाह ब्रह्माले गरिदिएका हुन् र राधाकृष्ण अनादि पतिपत्नी हुन् | राधामा पनि ती सबै शक्तिहरू छन् जुन आचार्य निम्बार्कले श्रीकृष्णका विषयमा ४ थो श्लोकमा वर्णन गर्नुभएको थियो |
केही संस्कृतका विद्वानहरूले आचार्य निम्बार्कको "युगल सरकार"को दृष्टिकोणको आलोचना पनि गरेका छन् | यहाँ बुझ्नु पर्ने कुरा के हो भने राधाकृष्ण कुनै भौतिक व्यक्ति होइन | परत्पर शक्ति हुन् | राधाकृष्णको सम्बन्धलाई क्वान्टमको चरित्रसंग दाँज्न सकिन्छ | क्वान्टमलाई कुनै वस्तुले नदेख्दा प्रवाहका रूपमा हुन्छ भने कसैले (क्यामेरा)ले देख्दासाथ त्यो पार्टिकलमा रुपान्तरित हुन्छ | यसको अर्थ हो पार्टीकल र वेभका विचमा अभिन्न सम्बन्ध छ र तस्तो सम्बन्ध कसैले निर्माण गरेको होइन, अनादि हो | आचार्य निम्बार्क राधाकृष्णका उपासक हुन् | उनका लागि सम्पूर्ण ज्ञान, भक्ति तथा कर्मको उच्चतम उत्स राधाकृष्णको साहचर्य प्राप्त गर्नु हो |
वेदान्त दशश्लोकी-६
उपासनीयं नितरां जनैः सदा प्रहाणयेऽज्ञानतमोऽनुवृत्तेः।
सनन्दनाद्यैर्मुनिभिस्तथोक्तं श्रीनारदायाखिलतत्वसाक्षिणे ||६||
अर्थ : परमतत्वरूप राधाकृष्णको सधैं उपासना गरिरहनु पर्छ | उहाँको ध्यानले कठोर अन्धकारको आवृत्ति नष्ट हुन्छ | यो तत्थ्य परमतत्वका ज्ञाता श्रीनारद मुनिले आफ्ना गुरूबाट प्राप्त गर्नुभएको हो |
आचार्य निम्बार्कलाई भगवान् श्रीबिष्णुका परमप्रिय पार्षद सुदर्शन चक्रका प्रत्यक्ष अवतार मानिन्छ | निम्बार्क सम्प्रदायका प्रवर्तक श्रीहंस भगवानलाई मानिन्छ भने उहाँले भेदभेदवादी दर्शनको उपदेश देवर्षि नारदलाई र नारदले आचार्य निम्बार्कलाई उपदेश दिएको भनिएको छ | यसरी निम्बार्क सम्प्रदाय पनि वैदिक गुरुशिष्य परम्पराको निरन्तरता हो |
आचार्य निम्बार्कले श्रीराधाकृष्णलाई परमतत्वको रूपमा स्वीकार गरेर जीवको लागि एकमात्र परमउपास्य भएको उपदेश दिएका छन् | जीव अनन्त जन्मदेखिको अज्ञानको घेरामा छोपिएको छ तर सत्चिन्दानंद परमतत्व रूप राधाकृष्णको उपासनाले अज्ञानको विनाश हुन्छ | यो तत्थ्य श्रीहंस भगवानले श्रीमद्भागवतको एकादशौं स्कन्धमा उपदेश गर्नुभएको, नारद मुनिले यसलाई बुझेर निम्बार्कलाई उपदेश दिनु भएको हो |
आचार्य परम्परामा दीक्षित, शिक्षित र प्रशिक्षित विनम्र शिष्यहरूले अज्ञानको आवृत्तिबाट मुक्ति प्राप्त गरेर श्रीराधाकृष्णको नित्त्य सान्निध्य प्राप्त गरेका अनेकौं साक्षी छन् | यसको अर्थ अन्य उपासनाहरू निरर्थक हुन् भन्ने पटक्कै होइन |
उपासनीयं नितरां जनैः सदा प्रहाणयेऽज्ञानतमोऽनुवृत्तेः।
सनन्दनाद्यैर्मुनिभिस्तथोक्तं श्रीनारदायाखिलतत्वसाक्षिणे ||६||
अर्थ : परमतत्वरूप राधाकृष्णको सधैं उपासना गरिरहनु पर्छ | उहाँको ध्यानले कठोर अन्धकारको आवृत्ति नष्ट हुन्छ | यो तत्थ्य परमतत्वका ज्ञाता श्रीनारद मुनिले आफ्ना गुरूबाट प्राप्त गर्नुभएको हो |
आचार्य निम्बार्कलाई भगवान् श्रीबिष्णुका परमप्रिय पार्षद सुदर्शन चक्रका प्रत्यक्ष अवतार मानिन्छ | निम्बार्क सम्प्रदायका प्रवर्तक श्रीहंस भगवानलाई मानिन्छ भने उहाँले भेदभेदवादी दर्शनको उपदेश देवर्षि नारदलाई र नारदले आचार्य निम्बार्कलाई उपदेश दिएको भनिएको छ | यसरी निम्बार्क सम्प्रदाय पनि वैदिक गुरुशिष्य परम्पराको निरन्तरता हो |
आचार्य निम्बार्कले श्रीराधाकृष्णलाई परमतत्वको रूपमा स्वीकार गरेर जीवको लागि एकमात्र परमउपास्य भएको उपदेश दिएका छन् | जीव अनन्त जन्मदेखिको अज्ञानको घेरामा छोपिएको छ तर सत्चिन्दानंद परमतत्व रूप राधाकृष्णको उपासनाले अज्ञानको विनाश हुन्छ | यो तत्थ्य श्रीहंस भगवानले श्रीमद्भागवतको एकादशौं स्कन्धमा उपदेश गर्नुभएको, नारद मुनिले यसलाई बुझेर निम्बार्कलाई उपदेश दिनु भएको हो |
आचार्य परम्परामा दीक्षित, शिक्षित र प्रशिक्षित विनम्र शिष्यहरूले अज्ञानको आवृत्तिबाट मुक्ति प्राप्त गरेर श्रीराधाकृष्णको नित्त्य सान्निध्य प्राप्त गरेका अनेकौं साक्षी छन् | यसको अर्थ अन्य उपासनाहरू निरर्थक हुन् भन्ने पटक्कै होइन |
वेदान्त दशश्लोकी - ७
सर्वं हि विज्ञानमतो यथार्थकं श्रुतिस्मृतिभ्यो निखिलस्य वस्तुनः।
ब्रह्मात्मकत्वादिति वेदविन्मतं त्रिरूपताऽपि श्रुतिसूत्रसाधिता ||७||
अर्थ : शास्त्रहरूले यो सम्पूर्ण विश्व र बस्तुहरू विज्ञानरूप (सत्चिदानंद) स्वरूप भएको जिकिर गरेका छन् | ब्रह्मरूप भएको कारण यो संसार वास्तविक पनि छ | श्रुति तथा सूत्र ग्रन्थहरूको प्रमाणका आधारमा यो विश्वलाई भोक्ता, भोग्य र प्रेरक त्रिरुपात्मक यथार्थ सत्ता हो भने बुझ्नुपर्छ |
आचार्य निम्बार्कको दार्शनिक चिन्तनलाई यो श्लोकले अझैं प्रष्ट पारेको छ | पहिलो कुरा यो विश्व जडचेतन उभयात्म्क तत्व हो | जुन परमतत्व ब्रह्म कै रूप हो | दोस्रो कुरा, ब्रह्मात्म्क भएको नाताले यो सम्पूर्ण विश्व सत्य तथा यथार्त तत्व हो | आचार्य निम्बार्कका अनुसार श्रुति तथा स्मृतिग्रन्थहरू सूत्रात्मक रूपमा यो तत्थ्य भनिएको हुँदा मन गढ़ंते होइन | असलमा, हरेक जिज्ञासुले यो विश्व भोक्ता, भोगी र प्रेरकका रुपमा स्वयं परमतत्व "ब्रह्म" नै हो भनेर बुझ्नुपर्छ |
आचार्य निम्बार्कके जगतलाई परमसत्य तर भोक्ता, भोग्य र प्रेरक त्रिरूप भएको घोषणा गर्दै आचार्य शंकर तथा आचार्य रामानुजको दार्शनिक चिन्तन अद्वैतवाद र विशिष्टताद्वैत दूवैको दार्शनिक दृष्टिकोणलाई आंशिक सत्य मानेको मान्छ | आचार्य शङ्करले सत्यलाई "अद्वैत" भनेर सीमा तोकेका छन् भने रामानुजले पनि शब्दावली परिवर्तन गरेर त्यही गरेका छन् | निम्बार्कले ईश्वर अथवा परमसत्यको स्वरूप जस्तो छ, त्यस्तै छ, मानवीय बुद्धिले सीमा तोक्नु अस्वाभावि हुन्छ | तेसैले ब्रह्म आधारभूत रूपले स्वाभाविक छ र त्यो स्वाभाविकता भनेको द्वैत तथा अद्वैत दूवैको समवाय अवस्था हो |
आचार्य निम्बार्कको यो दृष्टिकोण दार्शनिक रूपमा स्वभाविक छ भने व्याबहारिक रूपमा समावेशीकरणको अद्भूत सैद्धान्तिक आधार बन्न सक्छ | ब्रह्मको त्रिरूप भोक्ता, भोग्य र प्रेरकरूप नै स्वाभाविक हो - आचार्य निम्बार्कको आग्रह होइन, विनम्र निवेदन छ |
सर्वं हि विज्ञानमतो यथार्थकं श्रुतिस्मृतिभ्यो निखिलस्य वस्तुनः।
ब्रह्मात्मकत्वादिति वेदविन्मतं त्रिरूपताऽपि श्रुतिसूत्रसाधिता ||७||
अर्थ : शास्त्रहरूले यो सम्पूर्ण विश्व र बस्तुहरू विज्ञानरूप (सत्चिदानंद) स्वरूप भएको जिकिर गरेका छन् | ब्रह्मरूप भएको कारण यो संसार वास्तविक पनि छ | श्रुति तथा सूत्र ग्रन्थहरूको प्रमाणका आधारमा यो विश्वलाई भोक्ता, भोग्य र प्रेरक त्रिरुपात्मक यथार्थ सत्ता हो भने बुझ्नुपर्छ |
आचार्य निम्बार्कको दार्शनिक चिन्तनलाई यो श्लोकले अझैं प्रष्ट पारेको छ | पहिलो कुरा यो विश्व जडचेतन उभयात्म्क तत्व हो | जुन परमतत्व ब्रह्म कै रूप हो | दोस्रो कुरा, ब्रह्मात्म्क भएको नाताले यो सम्पूर्ण विश्व सत्य तथा यथार्त तत्व हो | आचार्य निम्बार्कका अनुसार श्रुति तथा स्मृतिग्रन्थहरू सूत्रात्मक रूपमा यो तत्थ्य भनिएको हुँदा मन गढ़ंते होइन | असलमा, हरेक जिज्ञासुले यो विश्व भोक्ता, भोगी र प्रेरकका रुपमा स्वयं परमतत्व "ब्रह्म" नै हो भनेर बुझ्नुपर्छ |
आचार्य निम्बार्कके जगतलाई परमसत्य तर भोक्ता, भोग्य र प्रेरक त्रिरूप भएको घोषणा गर्दै आचार्य शंकर तथा आचार्य रामानुजको दार्शनिक चिन्तन अद्वैतवाद र विशिष्टताद्वैत दूवैको दार्शनिक दृष्टिकोणलाई आंशिक सत्य मानेको मान्छ | आचार्य शङ्करले सत्यलाई "अद्वैत" भनेर सीमा तोकेका छन् भने रामानुजले पनि शब्दावली परिवर्तन गरेर त्यही गरेका छन् | निम्बार्कले ईश्वर अथवा परमसत्यको स्वरूप जस्तो छ, त्यस्तै छ, मानवीय बुद्धिले सीमा तोक्नु अस्वाभावि हुन्छ | तेसैले ब्रह्म आधारभूत रूपले स्वाभाविक छ र त्यो स्वाभाविकता भनेको द्वैत तथा अद्वैत दूवैको समवाय अवस्था हो |
आचार्य निम्बार्कको यो दृष्टिकोण दार्शनिक रूपमा स्वभाविक छ भने व्याबहारिक रूपमा समावेशीकरणको अद्भूत सैद्धान्तिक आधार बन्न सक्छ | ब्रह्मको त्रिरूप भोक्ता, भोग्य र प्रेरकरूप नै स्वाभाविक हो - आचार्य निम्बार्कको आग्रह होइन, विनम्र निवेदन छ |
वेदान्त दशश्लोकी-८
नान्या गतिः कृष्णपदारविन्दात् संदृश्यते ब्रह्मशिवादिवन्दितात्।
भक्तेच्छयोपात्तसुचिन्त्यविग्रहादचिन्त्यशक्तेरविचिन्त्यसाशयात् ||८||
अर्थ : जसको शक्ति र आशयका विषयमा ब्रह्मा, शिवआदि देवताहरूले केही पनि अनुमान गर्न सक्दैनन् र जसले सधैं आफ्ना भक्तहरूको ईच्छापूर्ण गर्न अनेकौं अवतारहरू ग्रहण गर्छन्, त्यस्ता श्रीकृष्णको शरण बाहेक अन्य कुनै साध्य देख्दिन |
निम्बार्क सम्प्रदायले राधाकृष्णको अनन्यता स्वीकार गर्छ | शिवब्रह्माआदि भगवान् कै स्वरूप भए पनि भोक्ता, भोग्य र प्रेरकका त्रिरूपमा देवताहरूले कृष्णभक्तितिर प्रेरित गर्छन् | परमतत्वका रूपमा श्रीकृष्ण तत्व सबैभन्दा प्रमुख हो र आल्हदिनी शक्तिका रूपमा श्रीराधा उहाँकी अर्धांगिनी हुन् | यसै सम्प्रदायका अत्यन्त महत्वपूर्ण आचार्य हरिव्यास देवले "राधा नै कृष्ण हुन् र कृष्ण नै राधा हुन्" भन्दै राधाकृष्णको एकत्वलाई स्वीकार गरेका छन् |
आचार्य निम्बार्कका अनुसार संसारिक दुखमुक्तिको पहिलो सोपान भगवान् श्रीकृष्णको अनन्यतामा आफुलाई समर्पित गर्दै उहाँको अचित्य शक्ति तथा सामर्थ्यमा विश्वास गर्नु हो | जवस,, जीवले श्रीकृष्णलाई परमतत्वको रूपमा स्वीकार गर्दैन तवसम्म संसारका दुख (तापत्रय)बाट मुक्ति प्राप्त हुँदैन | यही तत्थ्यलाई प्रमाणित गर्न आचार्य निम्बार्कले ९ वौं श्लोकमा साधनाप्रणाली र साधनाद्वारा कृष्णभक्ति प्राप्तिको उपाय वताएका छन् |
नान्या गतिः कृष्णपदारविन्दात् संदृश्यते ब्रह्मशिवादिवन्दितात्।
भक्तेच्छयोपात्तसुचिन्त्यविग्रहादचिन्त्यशक्तेरविचिन्त्यसाशयात् ||८||
अर्थ : जसको शक्ति र आशयका विषयमा ब्रह्मा, शिवआदि देवताहरूले केही पनि अनुमान गर्न सक्दैनन् र जसले सधैं आफ्ना भक्तहरूको ईच्छापूर्ण गर्न अनेकौं अवतारहरू ग्रहण गर्छन्, त्यस्ता श्रीकृष्णको शरण बाहेक अन्य कुनै साध्य देख्दिन |
निम्बार्क सम्प्रदायले राधाकृष्णको अनन्यता स्वीकार गर्छ | शिवब्रह्माआदि भगवान् कै स्वरूप भए पनि भोक्ता, भोग्य र प्रेरकका त्रिरूपमा देवताहरूले कृष्णभक्तितिर प्रेरित गर्छन् | परमतत्वका रूपमा श्रीकृष्ण तत्व सबैभन्दा प्रमुख हो र आल्हदिनी शक्तिका रूपमा श्रीराधा उहाँकी अर्धांगिनी हुन् | यसै सम्प्रदायका अत्यन्त महत्वपूर्ण आचार्य हरिव्यास देवले "राधा नै कृष्ण हुन् र कृष्ण नै राधा हुन्" भन्दै राधाकृष्णको एकत्वलाई स्वीकार गरेका छन् |
आचार्य निम्बार्कका अनुसार संसारिक दुखमुक्तिको पहिलो सोपान भगवान् श्रीकृष्णको अनन्यतामा आफुलाई समर्पित गर्दै उहाँको अचित्य शक्ति तथा सामर्थ्यमा विश्वास गर्नु हो | जवस,, जीवले श्रीकृष्णलाई परमतत्वको रूपमा स्वीकार गर्दैन तवसम्म संसारका दुख (तापत्रय)बाट मुक्ति प्राप्त हुँदैन | यही तत्थ्यलाई प्रमाणित गर्न आचार्य निम्बार्कले ९ वौं श्लोकमा साधनाप्रणाली र साधनाद्वारा कृष्णभक्ति प्राप्तिको उपाय वताएका छन् |
वेदान्त दशश्लोकी-९
कृपास्य दैन्यादियुजि प्रजायते यया भवेत्प्रेमविशेषलक्षणा।
भक्तिर्ह्यनन्याधिपतेर्महात्मनः साचोत्तमासाधनरूपिकाऽपरा ||९||
अर्थ : "प्रमुख गुण नै दैन्य (विनम्रता) भएको भक्त/साधकमा उहाँले (श्रीराधाकृष्णले) कृपा गर्नुहुन्छ | महात्माहरूलाई भगवानको कृपाले मात्र उहाँको उत्तम तथा अनन्य भक्ति प्राप्त हुन्छ | कीर्तनआदि साधन क्रिया नै अपरा भक्ति हो |"
मूलत: मान्छेको मूलगुण विनम्रता हो | विनम्र भक्तले सजिलैसंग विशेषलक्षणा अनन्य भक्ति प्राप्त हुन्छ, त्यस्तो भक्तिलाई "उत्तमा" भनिन्छ | उत्तमा भक्तिमा भक्तको विनम्रता र भगवानको कृपा दुवैको संयोग हुन्छ | वेदहरूले प्रष्टसंग "ब्रह्म दान, तपस्या, साधनाआदिले प्राप्त हुन नसक्ने तत्त्व हो भनेर घोषणा गरेको हुँदा ईश्वर र भक्त दूवैको परस्पर प्रेमपूर्ण सम्बन्ध स्थापित हुनुपर्छ | यस्तो सम्बन्ध नवाधाभक्तिरूप "अपराभक्ति"बाट प्राप्त हुन्छ |
कुनै पनि अभिमानीले श्रीराधाकृष्णको मधुर सान्निध्य प्राप्त गर्न सक्दैन | ज्ञान र कर्मको साधना पनि भक्तिमय अर्थात् विन्रमता पूर्वक हुनुपर्छ | उपासकमा श्रीराधाकृष्ण बाहेक मेरो अन्य कुनै गति छैन र उहाँको कृपाले मात्र उहाँको उपलब्धि हुन्छ भन्ने दृढ विश्वास हुनुपर्छ | यो श्लोकले भक्तहरू स्वाभाविक रूपले विन्रम तथा निरन्तर भक्तिमा साधनारत हुनुपर्छ | अभिमान रहित भएर विनम्रतापूर्वक गरिएको साधनाले श्रीराधाकृष्णको नित्य सान्निध्य प्राप्त हुन्छ |
कृपास्य दैन्यादियुजि प्रजायते यया भवेत्प्रेमविशेषलक्षणा।
भक्तिर्ह्यनन्याधिपतेर्महात्मनः साचोत्तमासाधनरूपिकाऽपरा ||९||
अर्थ : "प्रमुख गुण नै दैन्य (विनम्रता) भएको भक्त/साधकमा उहाँले (श्रीराधाकृष्णले) कृपा गर्नुहुन्छ | महात्माहरूलाई भगवानको कृपाले मात्र उहाँको उत्तम तथा अनन्य भक्ति प्राप्त हुन्छ | कीर्तनआदि साधन क्रिया नै अपरा भक्ति हो |"
मूलत: मान्छेको मूलगुण विनम्रता हो | विनम्र भक्तले सजिलैसंग विशेषलक्षणा अनन्य भक्ति प्राप्त हुन्छ, त्यस्तो भक्तिलाई "उत्तमा" भनिन्छ | उत्तमा भक्तिमा भक्तको विनम्रता र भगवानको कृपा दुवैको संयोग हुन्छ | वेदहरूले प्रष्टसंग "ब्रह्म दान, तपस्या, साधनाआदिले प्राप्त हुन नसक्ने तत्त्व हो भनेर घोषणा गरेको हुँदा ईश्वर र भक्त दूवैको परस्पर प्रेमपूर्ण सम्बन्ध स्थापित हुनुपर्छ | यस्तो सम्बन्ध नवाधाभक्तिरूप "अपराभक्ति"बाट प्राप्त हुन्छ |
कुनै पनि अभिमानीले श्रीराधाकृष्णको मधुर सान्निध्य प्राप्त गर्न सक्दैन | ज्ञान र कर्मको साधना पनि भक्तिमय अर्थात् विन्रमता पूर्वक हुनुपर्छ | उपासकमा श्रीराधाकृष्ण बाहेक मेरो अन्य कुनै गति छैन र उहाँको कृपाले मात्र उहाँको उपलब्धि हुन्छ भन्ने दृढ विश्वास हुनुपर्छ | यो श्लोकले भक्तहरू स्वाभाविक रूपले विन्रम तथा निरन्तर भक्तिमा साधनारत हुनुपर्छ | अभिमान रहित भएर विनम्रतापूर्वक गरिएको साधनाले श्रीराधाकृष्णको नित्य सान्निध्य प्राप्त हुन्छ |
वेदान्त दशश्लोकी - १०
उपास्य रूपं तदुपासकस्य च कृपाफलं भक्तिरसस्ततः परम्।
अर्थ : विरोधिनो रूपमथैतदाप्ते र्ज्ञेया इमेऽर्था अपि पञ्च साधुभिः ||१०||
साधुहरूले आफ्ना उपास्य (इष्टदेव) उपासक (जीव) र भगवानको कृपाको फल, भक्तिरस तथा भगवानको प्राप्ति र भक्तिका विरोधीतत्व - यी पांच प्रकारका तत्वहरूको स्वरूप राम्ररी जान्नु पर्छ |
आचार्य निम्बार्कको दार्शनिक चिन्तनमा कृपा, दैन्य, तथा साधना अर्थात् उपासना शब्दलाई निकै महत्व दिएर प्रयोग गरिएको छ | वेदान्त दशश्लोकीको अन्तिम श्लोकले साधुत्व (सन्त)का लक्षणहरूको संक्षेपमा जानकारी दिन्छ | साधुको पहिलो गुण हो उसले आफ्ना इष्टदेवका विषयमा जानकारी प्राप्त गरेको हुनुपर्छ, दोस्रोमा उपासकका रूपमा आफ्नो (जीवतत्व)का विषयमा सम्यक ज्ञान प्राप्त गरेको हुनुपर्छ, तेस्रोमा भगवानको कृपा साधनाद्वारा साध्य छ तर त्यो कृपाचाहिं अहैतुकी हुन्छ भन्ने ज्ञान हुनुपर्छ र अन्त्यमा भक्तिका वाधकतत्वहरू केके हुन् ? भन्ने जानकारी पनि हुनै पर्छ | अन्यथा, दैन्यतापूर्वक गरिएका साधनाहरूले भागवतकृपा आर्जित नगर्न सक्छ |
आचार्य निम्बार्कका दार्शनिक चिन्तनका अनुसार ब्रह्मतत्व, जीवतत्व र जगततत्वलाई भेदाभेद सत्यका रूपमा स्वीकार गर्नु, आफुलाई ब्रह्मको सूक्ष्म अंशका रूपमा महत्व दिनु, एउटा विन्रम साधक भक्तका रूपमा सधैं भगवानको कृपा दृष्टि प्राप्त गर्ने चाहना राख्नु र भक्तिको यात्राका बाधकतत्वहरू जस्तै काम, क्रोध, लोभ, मोह, मत्सर्य, अभिमान, तथा अहङ्कारजस्तासंग जोगिने उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्छ |
मलाई व्यक्तिगत रूपमा आचार्य निम्बार्कको प्राकृतिक दर्शन निकै महत्वपूर्ण लाग्छ | अद्वैत, द्वैत, अचिन्त्य भेदभेद, विशिष्टताद्वैत तथा शुद्धाद्वैतवादीहरूले आलोचना गरे पनि पारमार्थिक र व्याबहारिक दृष्टिकोणले द्वैतद्वैत दर्शन सबैभन्दा बढी सार्थक दृष्टिकोण हो | अद्वैत वेदान्त कठोर छ, विशिष्टताद्वैतले त्यो कठोरता चिरेर सहज बनाउने प्रयत्न गर्यो तर अद्वैतमात्र सत्य हो भन्ने ढिप्पी छोड्न सकेन | द्वैतवादीहरूले परमतत्वलाई केवल दूईको अङ्कमा विभाजित गरेर सत्यको सीमा तोक्यो भने शुद्धाद्वैतले द्वैततत्वलाई राधाकृष्णसम्म सीमित बनायो | अचिन्त्यभेदभेदवाद आचार्य निम्बार्ककै दर्शनिक चिन्तनको संशोधित स्वरूप हो भन्न मिल्छ |
कुनै पनि दार्शनिक चिन्तनहरूको आलोचना नगरेको हुँदा कुनै पनि दार्शनिक चिन्तनसंग द्वैताद्वैतवादको विरोध छैन | "सम्पूर्ण विज्ञानहरू यथार्थ हुन् (श्लोक-७)" भनेर आचार्य निम्बार्कले आफ्नो गुरुशिष्य परम्परा र आफ्ना इष्टदेवलाई सम्पूर्ण समर्पणबाट मोक्ष प्राप्त गर्न सकिने बाटो खुला गरेका छन् | तर आचार्य निम्बार्कले आफ्ना अनुयायीहरूलाई "श्रीराधाकृष्णको उपासना बाहेक अर्को मुक्तिको कुनै साधन छैन" भनेर अनन्यभावले स्वेकीयभावमा श्रीराधाकृष्णको उपासना गर्ने आदेश दिएका छन् |
यसरी आचार्य निम्बार्कद्वारा प्रवर्धित भेदाभेदवाद पूर्णतया अज्ञातशत्रु तथा आजको समावेशीकरणको सत्यसंग गहिरोसंग जोडिएको छ | कुनै पनि दार्शनिक चिन्तनहरुको आलोचना नगरेको हुँदा - यो सबैभन्दा प्राचीन तथा प्राकृतिक भएको मान्न सकिन्छ | निम्बार्क परम्परामा दीक्षित साधकहरू साधनाप्रिय भएको हुँदा शास्त्रीय वादविवाद, ऐश्वर्य प्रदर्शन वा अन्य सामाजिक, सांस्कृतिक तथा धार्मिक क्रियाकलापमा सक्रिय देखिन्नन् | आफ्ना आराध्यदेव राधाकृष्णको कृपाप्राप्तिका लागि दैन्यतापूर्वक साधनारत रहनुनै यस सम्प्रदायका साधकहरूको प्राथमिकता हुन्छ |
उपास्य रूपं तदुपासकस्य च कृपाफलं भक्तिरसस्ततः परम्।
अर्थ : विरोधिनो रूपमथैतदाप्ते र्ज्ञेया इमेऽर्था अपि पञ्च साधुभिः ||१०||
साधुहरूले आफ्ना उपास्य (इष्टदेव) उपासक (जीव) र भगवानको कृपाको फल, भक्तिरस तथा भगवानको प्राप्ति र भक्तिका विरोधीतत्व - यी पांच प्रकारका तत्वहरूको स्वरूप राम्ररी जान्नु पर्छ |
आचार्य निम्बार्कको दार्शनिक चिन्तनमा कृपा, दैन्य, तथा साधना अर्थात् उपासना शब्दलाई निकै महत्व दिएर प्रयोग गरिएको छ | वेदान्त दशश्लोकीको अन्तिम श्लोकले साधुत्व (सन्त)का लक्षणहरूको संक्षेपमा जानकारी दिन्छ | साधुको पहिलो गुण हो उसले आफ्ना इष्टदेवका विषयमा जानकारी प्राप्त गरेको हुनुपर्छ, दोस्रोमा उपासकका रूपमा आफ्नो (जीवतत्व)का विषयमा सम्यक ज्ञान प्राप्त गरेको हुनुपर्छ, तेस्रोमा भगवानको कृपा साधनाद्वारा साध्य छ तर त्यो कृपाचाहिं अहैतुकी हुन्छ भन्ने ज्ञान हुनुपर्छ र अन्त्यमा भक्तिका वाधकतत्वहरू केके हुन् ? भन्ने जानकारी पनि हुनै पर्छ | अन्यथा, दैन्यतापूर्वक गरिएका साधनाहरूले भागवतकृपा आर्जित नगर्न सक्छ |
आचार्य निम्बार्कका दार्शनिक चिन्तनका अनुसार ब्रह्मतत्व, जीवतत्व र जगततत्वलाई भेदाभेद सत्यका रूपमा स्वीकार गर्नु, आफुलाई ब्रह्मको सूक्ष्म अंशका रूपमा महत्व दिनु, एउटा विन्रम साधक भक्तका रूपमा सधैं भगवानको कृपा दृष्टि प्राप्त गर्ने चाहना राख्नु र भक्तिको यात्राका बाधकतत्वहरू जस्तै काम, क्रोध, लोभ, मोह, मत्सर्य, अभिमान, तथा अहङ्कारजस्तासंग जोगिने उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्छ |
मलाई व्यक्तिगत रूपमा आचार्य निम्बार्कको प्राकृतिक दर्शन निकै महत्वपूर्ण लाग्छ | अद्वैत, द्वैत, अचिन्त्य भेदभेद, विशिष्टताद्वैत तथा शुद्धाद्वैतवादीहरूले आलोचना गरे पनि पारमार्थिक र व्याबहारिक दृष्टिकोणले द्वैतद्वैत दर्शन सबैभन्दा बढी सार्थक दृष्टिकोण हो | अद्वैत वेदान्त कठोर छ, विशिष्टताद्वैतले त्यो कठोरता चिरेर सहज बनाउने प्रयत्न गर्यो तर अद्वैतमात्र सत्य हो भन्ने ढिप्पी छोड्न सकेन | द्वैतवादीहरूले परमतत्वलाई केवल दूईको अङ्कमा विभाजित गरेर सत्यको सीमा तोक्यो भने शुद्धाद्वैतले द्वैततत्वलाई राधाकृष्णसम्म सीमित बनायो | अचिन्त्यभेदभेदवाद आचार्य निम्बार्ककै दर्शनिक चिन्तनको संशोधित स्वरूप हो भन्न मिल्छ |
कुनै पनि दार्शनिक चिन्तनहरूको आलोचना नगरेको हुँदा कुनै पनि दार्शनिक चिन्तनसंग द्वैताद्वैतवादको विरोध छैन | "सम्पूर्ण विज्ञानहरू यथार्थ हुन् (श्लोक-७)" भनेर आचार्य निम्बार्कले आफ्नो गुरुशिष्य परम्परा र आफ्ना इष्टदेवलाई सम्पूर्ण समर्पणबाट मोक्ष प्राप्त गर्न सकिने बाटो खुला गरेका छन् | तर आचार्य निम्बार्कले आफ्ना अनुयायीहरूलाई "श्रीराधाकृष्णको उपासना बाहेक अर्को मुक्तिको कुनै साधन छैन" भनेर अनन्यभावले स्वेकीयभावमा श्रीराधाकृष्णको उपासना गर्ने आदेश दिएका छन् |
यसरी आचार्य निम्बार्कद्वारा प्रवर्धित भेदाभेदवाद पूर्णतया अज्ञातशत्रु तथा आजको समावेशीकरणको सत्यसंग गहिरोसंग जोडिएको छ | कुनै पनि दार्शनिक चिन्तनहरुको आलोचना नगरेको हुँदा - यो सबैभन्दा प्राचीन तथा प्राकृतिक भएको मान्न सकिन्छ | निम्बार्क परम्परामा दीक्षित साधकहरू साधनाप्रिय भएको हुँदा शास्त्रीय वादविवाद, ऐश्वर्य प्रदर्शन वा अन्य सामाजिक, सांस्कृतिक तथा धार्मिक क्रियाकलापमा सक्रिय देखिन्नन् | आफ्ना आराध्यदेव राधाकृष्णको कृपाप्राप्तिका लागि दैन्यतापूर्वक साधनारत रहनुनै यस सम्प्रदायका साधकहरूको प्राथमिकता हुन्छ |
Photo : Source : आचार्य नियमानन्दले सूर्यास्तपछि भोजनका लागि आग्रह गर्ने सन्यासी रुपी ब्रह्मालाई नीमको रूखमा सूर्यको दर्शन गराएर भोजन गराए | यसबाट खुसी भएका ब्रह्माले उनको नाम निम्बार्क अर्थात् नीमको रूखमा सूर्य देखाउने आचार्य राखी दिए | आज पनि मथुरा जिल्लाको नींव गाउँमा त्यो रूख जीवित छ रे |
