विहादिको नाम यसरी पर्यो

विहादिको नाम यसरी पर्यो

विगत १० वर्षदेखि विहादीको नाम कसरी पर्यो होला भनेर चिन्तन गर्रें | धेरै अग्रजहरूसंग मोबाइल फोनमा कुराकानी भयो | उहाँहरूले आ-आफ्ना विचार, इतिहास र सुनेका कुराहरू बताउनु भयो | यो सबैपछि विहादीको नामको गाँठो फुकेजस्तो लाग्यो | रानीपानी र बराचौरको संयुक्त नाम (अहिलेको गापामा बाच्छा, शालीग्राम, उराम पोखरा, उहाकी ठाटी जोडिएका छन् तर अस्तिसम्म यी विहादी थिएनन्) विहादीको गाँठो खोल्ने छु | विहादी पर्वत जिल्लाको दक्षिणी भेकको एउटा ठूलो गाउँपालिका हो र यसको मुख्यालय वहाकीमा रहेको तर विगतमा विहादी भनेर केवल रानीपानी र बराचौरलाई बुझ्ने गरिन्थ्यो |

विहादीका सेरोफेरोमा पूर्व त्रिविवि नेपाल ल क्याम्पसका सहायक डीन गोविन्द प्रसाद पौडेलले वि.स. २०४० सालमा आफ्नो एमएको थेसिस प्रस्तुत गर्दा विहादी सम्भवत: मगर भाषाको डी अर्थात् पानीसंग जोडिएको हुन सक्ने तर्क अगाडी सारेको र तेस्तै गाई व्याएको हुँदा विहादी भएको तर्क अगाडी सारेको उहाँले यो लेखकलाई बताउनु भएको छ | साथै संस्कृतका प्रकाण्ड विद्वान् सुकृति दत्त पन्तले आफ्नो प्रसिद्ध कृति कार्तवीर्योदयमा विहादिलाई स्वर्गको अर्थमा प्रयोग गरेको पनि प्राप्त छ तर उहाँले विहादिको प्रयोग पर्वतको विहादि भन्ने ठाउँका लागि प्रस्तुत गर्नुभएको हो भन्ने प्रष्ट छैन |

संस्कृतमा विहा शब्दको अर्थ स्वर्ग हुन्छ | विहादि शब्द मूलतः विहामा आदि प्रत्यय लागेर निर्मित भएको हो भन्ने मेरो निचोड हो | विहा भनेर प्राचीन ऋषिरूले यस ठाउँको नामाकरण गरे किनभने यो ठाउँ साच्चिकै स्वर्गझैं छ | फाँटहरूबाट प्रष्ट हिमालहरू देखिने उत्तरतिर, फेरी भगवान्ग शालीग्रामको प्राप्ति पनि गण्डकीबाट हुने र बाच्छाको पहाडले सिधैं चीसो हावा पनि रोक्ने (उपत्यका न धेरै गर्मी हुने नधेरै जाडो हुने) भएको हुँदा स्वर्गझैं लाग्यो र यो बाटो हिंडेर गलेश्वर, मुक्तिनाथ, दामोदरकुण्ड जाने ऋषिमुनिहरूले "विहा" भने र पछिल्लायदिहरूले विहाआदि ठाउँ भएर मुक्तिनाथ पुगिन्छ भन्ने प्रसंगमा विहादि भन्न थाले |

विहादीले सिङ्गो नेपालको विशेषता बोक्छ | सवैभन्दा तत्लो ठाउँमा कालिगण्डकी गङ्गा बगिरहेकी छिन् र सबै भन्दा माथि भोर्लेको उंचाई छ | रानीपानी र बराचौरको फाँटमा प्रसस्त उब्जनी हुन्छ | बाच्छावटसंग जोडिएको विशाल जङ्गलले विहादीलाई प्रकृतिसंग जोड्छ | ठाउँठाउँका गुफा (सितलगुफाआदि)ले ऋषिमुनिहरूको तपस्याको थलो इंगित गर्छन् | उच्चतम भागको भोर्ले र निम्नभागमा बग्ने गण्डकी तथा फाँटहरूको उजाउभूमिले यो ठाउँलाई विहा अर्थात् स्वर्गझैं बनाउँछ |

दोस्रो कुरा, स्वामी प्रपन्नाचार्यले पर्वतको तल्लोभागलाई "उत्तरको कासी" भनेका छन् किनभने गण्डकीको सांस्कृतिक र धार्मिक पवित्रताका कारण मुक्तिनाथ तथा दामोदर कुण्ड जाने, पुलहा (गलेश्वर) क्षेत्रमा तपस्या गर्ने (भरत तथा ऋषभ)ले यो सम्पूर्ण क्षेत्रलाई विहादी भनेको हो किनभने देवघाटदेखि गण्डकक्षेत्र आरम्भ हुन्छ तर रानीपानी र बराचौरजस्तो प्राकृतिक रूपमा मिलेको ठाउँ अर्को छैन तेसैले यो ठाउँसंग आदि जद्दा "विहादी" बनेको हो | अर्थात् गुल्मी, बाग्लुंग समेतका भूभागलाई समेत सम्मान गर्दा "विहादी" नामकरण हुने तर्क उचित नै नै लाग्छ |

विहादीको नाम कसरी रह्यो होला भन्ने क्रममा मैले गुरुङ, थकाली र मगरहरूका रैथाने शब्दमा "विहादी" शब्दको अर्थ खोज्ने प्रयत्न गरें | ती भाषाहरूमा "डी" शब्द छ तर दि अन्त्य हुने शब्द रहेन छन् | विहादी जस्तै दि जोडिएका गाउँहरू कुणादि, गुणादि, चकौंदि, अर्मादि (कहीं यो ठाउँ संस्कृत व्याकरण पढाउने गुरूहरूको वासस्थल त थिएन ?) छन् तर यिनको मगर, गुरुङ र थकाली बोलिचालिमा कुनै अर्थ लाग्दैन | तेसैले यो क्षेत्र विहादि अर्थात् स्वर्गझैं भएकोले विहा हो र आसपासका क्षेत्रहरू पनि सुन्दर भएको हुँदा विहादि बन्न पुगेको हुनुपर्छ |

सबैभन्दा रमाइलो तत्थ्य त के भने पाणिनी सूत्रमा विहाको प्रयोग भएको छ | पर्वत प्राचीनकालदेखिनै पण्डितहरूको निवास थलो हो | ज्योतिष र व्याकरणका लागि पर्वत प्रसिद्ध छ | अहिले सरकारले विहादी गाउँपालिका बनाएको छ जसमा बाच्छा, वराचौर, रानीपानी, उराम, शालीग्राम र उहाकी थाँती पुराना गाविसहरूलाई जोडिएको छ | मलाई लाग्छ, विहा अर्थात् स्वर्गझैं भन्ने प्राचीन ऋषिले गरेको ठाउँको नामाकरण अझैं फैलिएको छ |

विहादिमा अनेकौं जीवन्त तीर्थ छन् | ऋषिमुनिहरूका साधना स्थल छन् | प्राचीन गुरुकुलका आचार्यहरूले निर्मित गरेका पवित्र विद्यालयहरू छन् र गिरी, पुरी सन्यासीहरूको वासस्थल छ | गिरिपुरीसन्यासी थरको उपलब्धताले प्राचीनकालदेखि नै यो ठाउँ त्यागी, सन्यासी तथा आचार्यहरूको साधनास्थल हो भन्ने प्रमाणित हुन्छ भने मगरगुरुङआदिको न्यूनउपस्थितिले यो क्षेत्रमा बाहुनक्षेत्रीआदि समुदायको निवासस्थल रहेको प्रमाणित गर्छ | बाहुनक्षेत्री तथा गिरिपुरीसन्यासीहरूले यो ठाउँको नामकरण उनीहरूकै सांस्कृतिक भाषा संस्कृतमा "विहा" भनेर जुराए भन्ने तत्थ्यमा शंका गर्ने ठाउँ रहन्न |

नोट : यो वाहेक कसैसंग अन्य जानकारीहरू छन् भने जोड्दै जाउँ | यो नै नामकरण खोज्ने अन्तिम विकल्प होइन |